بزرگنمايي:

آریا بانو - ساز بالابان یک هواصدا با زبانه‌ی دولایه است. این ساز در آذربایجان شرقی به بالابان و در کردستان به نرمه‌نای معروف است. بالابان در مناطق آذربایجان، کرمانشاهان، همدان، زنجان و قزوین رواج دارد و دارای صدای دلنشین و آرام بخش است.


سرویس فرهنگ و هنر - ساز‌های بادی را بسته به اینکه دمیدن در آن‌ها و تولید صدایشان به چه صورت است به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌کنند. یکی ازاین تقسیم بندی‌ها هواصدا‌های با زبانه‌ی دولایه است که بالابان در این دسته قرار می‌گیرد. برای آشنایی بیشتر با این ساز با ما همراه باشید.
معرفی ساز بالابان - ساز آذربایجان شرقی
یکی از هواصدا‌هایی که زبانه‌ی دولایه دارد سازی است که در آذربایجان شرقی به بالابان و در کردستان به نرمه نای معروف است. این ساز در مناطقی از آذربایجان، کرمانشاهان، همدان، زنجان و قزوین رایج است.
ویژگی‌های ظاهری و ساختمانی بالابان
بالابان از دو قسمت اصلی زبانه و بدنه تشکیل شده است. زبانه‌ی آن در مقایسه با سایر زبانه‌های دولایه، بلندترین و پهن‌ترین نوع زبانه‌ی دو لایه در نواحی ایران است که شکل، اندازه و نحوه‌ی ساخت آن اهمیت زیادی دارد. یکی از مهم‌ترین قسمت‌های بالابان زبانه‌ی آن است که از نظر طول، عرض و ضخامت دارای انواع مختلفی است که نوازنده با توجه به سلیقه، رنگ صوتی مورد نیاز و تنالیته، زبانه‌ی مناسب را برای خود انتخاب می‌کند.

این زبانه یک قطعه نی به طول تقریبی ده سانتی متر است و قسمت پایین آن که در سوراخ بالایی بدنه قرار می‌گیرد لوله‌ای است و هرچه به سمت بالا می‌رود به تدریج پهن و در انتهای بالای زبانه به یک شکاف باریک منتهی می‌شود. نوک زبانه در میان دو لب نوازنده قرار می‌گیرد. در قسمت جلو بدنه هفت یا هشت سوراخ و در پشت آن یک سوراخ برای انگشت گذاری ایجاد شده‌اند.
علاوه بر این بالابان دارای دو قسمت حساس دیگر هم هست. یکی محافظ زبانه است که یک نوار باریک چوبی خم شده است و به خاطر حساس بودن زبانه‌ی بالابان، وقتی این ساز نواخته نمی‌شود، محافظ را بر سر زبانه می‌گذارند. قسمت دیگر باریکه‌ی چوبی خم شده‌ای است که تقریبا در وسط طول زبانه قرار می‌گیرد و برای کوک کردن و تنظیم صدای بالابان است. جنس بدنه‌ی بالابان از چوب و زبانه‌ی آن از نی خاصی است.

تکنیک اجرایی بالابان
به دلیل ساختمان ویژه‌ی زبانه‌ی بالابان و تماس مستقیم لب‌های نوازنده با سر پهن زبانه، امکان اجرای نوانس در این ساز به طور مطلوبی فراهم است. مثلا در ساز سرنا زبانه‌ی سرنا با لب‌های نوازنده تماس ندارد و در محفظه‌ی دهان مرتعش می‌شود و از این رو در سرنا امکان تغییر نوانس و کنترل صدا با لب‌ها وجود ندارد. بالابان که با استفاده از تکنیک نفس برگردان نواخته می‌شود در اجرای نوانس‌هایی از pp تا ff سازی بی همتاست.
محدوده‌ی صوتی ساز بالابان
محدوده‌ی صوتی بالابان نسبتا بم و به صورت زیر است. این صدا‌ها سیال‌اند و با تغییر فشار هوا، تغییر وضعیت لب‌ها و کامل یا ناقص گرفتن سوراخ‌های صوتی برای اجرای مقام‌های مختلف متغیرند.
موارد استفاده‌ از ساز بالابان
درآذربایجان شرقی بالابان را در موسیقی عاشیقی می‌نوازند. این موسیقی امروزه توسط خواننده و نوازنده‌ی ساز قوپوز و به همراهی بالابان و قاوال (دایره) اجرا می‌شود. در این گروه سه نفره بالابان دارای اهمیت زیادی است، زیرا اجرای جواب‌های آواز عمدتا بر عهده‌ی بالابان است. رپرتوار بالابان همان رپرتوار موسیقی عاشیقی شامل هاوا‌ها (مقام)‌های عاشیقی است که بیشتر در غالب داستان‌ها و روایت‌ها اجرا می‌شوند. موسیقی عاشیقی را در مجالس عروسی و شادمانی و نیز در قهوه خانه‌های عاشیقلار اجرا می‌کنند.

تاریخچه ساز بالابان
بنابر مدارک موجود و گفته‌های پیشینیان، بالابان را یک ساز بادی از دسته‌ی خانواده‌ی نی و سرنا می‌دانند که در سده‌های نخستین دوره اسلامی در ایران شناخته شده است و در بخش‌هایی از این سرزمین استفاده می‌شده است. بالابان در لغت آذربایجانی و روسی به معنای یک ساز بادی، نه خیلی بزرگ، و شببه به زرنا یا سرنا است. در دایره المعارف موسیقی ترکی آن را بلبن یا نای بلبن می‌گویند. در فرهنگ روسی بالابان را یک ساز بادی زبانه دار که در میان مردم قفقاز شمالی و ایران رواج دارد معرفی می‌کنند.
تفاوت بالابان با دودوک و می
ساز بالابان شباهت بسیار زیادی با دودوک (Duduk) و می (Mey) دارد، این ساز‌ها ظاهری شبیه به هم دارند، ولی در برخی جزئیات با هم متفاوتند و هرکدام در یک منطقه کاربرد دارند. مثلا ساز دودوک سازی مختص ارامنه است. در تصویر زیر تفاوت‌های هر سه ساز بالابان، دودوک و می‌ را می‌توانید مشاهده کنید.

نوازندگان مطرح ساز بالابان
علیخان صمدوف (آذربایجانی: Əlixan Səmədov) نوازنده بالابان اهل جمهوری آذربایجان است. وی در سال 1964 در جمهوری آذربایجان در خانواده‌ای اهل موسیقی متولد شد و پس از تحصیل در مدرسه‌ی موسیقی در سال 1990 فارغ التحصیل شد. او ساز‌هایی مانند زورنا، ابوآ، ساکسوفون ، و کلارینت را می‌نواخت، ولی ساز اصلی و تخصصی‌اش بالابان بود.
در پایان اجرایی زیبا با ساز بالابان از این هنرمند را باهم ببینیم و لذت ببریم.