بزرگنمايي:

آریا بانو - تهران- بررسی مسائل و رویکرد آسیب شناسانه در برخورد با پدیده های اجتماعی از جمله خانواده های بی سرپرست و بدسرپرست، یکی از قدیمی ترین مواجهات در فیلم سازی مستند در ایران است.

به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا، یکی از دغدغه های مصلحان و فعالان اجتماعی وضعیت روحی - روانی و معیشت خانواده های زندانیانی است که سرپرست خانوار در زندان به سر می برد. به دلیل عدم مشخص بودن وضعیت این خانواده های در این گونه موارد و خلأهای حمایتی و عدم ورود قانونگذار در این حیطه، مساله چنین خانواده هایی مشکلی آسیب شناسانه و نیازمند بررسی محسوب می شود.
مستندی به نام زیرحکم که در دوازدهمین جشنواره سینما حقیقت و در بخش جایزه ملی به نمایش درآمد، روایتی است از همین ماجرا و درباره پدری است که به جرم مواد مخدر زندانی شده و فیلم نگاهی به او و دیگر اعضا و خانواده نابسامانش دارد.
تحقیق و پژوهش مستند زیر حکم که در سال 1395 شروع شده، دو سال به طول انجامیده است.
«سعیدکشاورز» کارگردان این اثر در اشاره به روند ساخت این فیلم توضیح داد: فیلم در مورد عواقب و پیامدهای جرم در خانواده است. یعنی وقتی کسی مجرم می شود و به زندان می رود، چه پیامدهایی در خانواده اش ممکن است رخ دهد و این موضوع چه عواقبی را در پی دارد. در نتیجه در حدود دو ماه در یک انجمن حمایت از زندانیان نزدیک به صد و خورده ای پرسشنامه را بین خانواده های زندانیان پر کردیم و در نتیجه ی این تماس و ارتباط، خانواده ها را پیدا کردیم و پس از این مرحله، با 30 خانواده تماس گرفتیم آمدند و حضوری با آنها صحبت کردیم؛ در مرحله بعد بین این 30 خانواده، یک خانواده را که آن شرایط و پتانسیل هایی که دنبالش بودیم را داشتند، انتخاب کردیم و از اینجا شروع به تولید فیلم کردیم. از فروردین 97 تولید را شروع کردیم تا مهر امسال که بخشی از پروسه تولید با تدوین یکی شد.
این مستند ساز در پاسخ به این سوال که پتانسیل هایی که برای انتخاب این خانواده مدنظرشان بوده چه مواردی بوده است ادامه داد: این خانواده جنبه های مختلف پیامدهایی که می خواستیم یک خانواده مجرم داشته باشد را داشتند و آن این بود که این ها همه زندگی شان را از دست داده بودند.
وی ادامه داد: دو خواهر، زن دو برادر شده بودند که یکی از آن برادران به زندان افتاده بود، و این ها مجبور شده بودند حالا در یک خانه زندگی کنند و طبیعتاً این خانواده به یک خانواده شلوغ و پر از تنش و التهاب بدل شده بود. این زندانی پسری 14 سال داشت که شدیداً در معرض آسیب بود. و بخشی از فیلم و یکی از کاراکترهای اصلی ما در این فیلم همان پسر 14 ساله است که بیشتر در معرض آسیب است. و آن ها چهار دختر دارند که این ها هم خود مشکلاتی دارند و در نهایت با دیدن فیلم این مشکلات را خواهید دید.
**مرزهای ناملموس سینما
کشاورز در ادامه با بیان اینکه سفارش دهنده فیلم ارگان خاصی نبوده است، خاطر نشان کرد: بخشی از سرمایه این فیلم به صورت شخصی بوده چون تهیه کننده این فیلم یک شخص حقیقی است. ما سفارش دهنده در این کار نداشتیم و با تهیه کنندگی آقای «محمد جواد ذوالقدر» و «مهدی حسینی» که از حقوقدانان برجسته کشور (که امروز در حال انجام تهیه کارهای جدی در داخل و خارج از ایران هستند و آینده ی درخشانی دارند)هستند، کار را انجام دادیم. بخشی دیگر را هم که هماهنگی آن بسیار سخت بود، از طریق معاونت پیشگیری از وقوع جرم دادگستری استان فارس انجام دادیم؛ یعنی شاید اگر آنها نبودند صحنه هایی که ما در زندان می خواستیم بگیریم و جاهایی این چنینی که ورود به سادگی نمی توانست صورت پذیرد، این اتفاق مسیر نمی شد.
فیلمبردار مستندهای «خونمردگی» و «بختک» که سابقه ی فیلمبرداری و عکاسی را در کنار مستندسازی و کارگردانی دارد در اشاره به منفک نبودن این تخصص ها از یکدیگر تاکید کرد: سینما برای من خیلی مرز مشخصی ندارد و به شخصه مرز خاصی برای ژانرهای مختلف قائل نیستم؛ و احساس می کنم سینما، سینما است و یک ارتباط عمیق بین همه این ژانرها وجود دارد. هرچند که ممکن است در تکنیک متفاوت باشند ولی مرزهایشان بسیار ناملموس است و به نظرم در سینمای جدید و امروز دنیا حتی حس نمی شود. در نتیجه آمدن من به سمت مستند، شاید خیلی اتفاقی بوده است.
**تفاوت مستند در ایران با اروپا و آمریکا
کشاورز در جواب این سوال که فاصله بین مستند سازی در ایران و جهان را چطور ارزیابی می کند خاطرنشان کرد: قاعدتاً از سطح الف سینمای مستند دنیا فاصله داریم. شیوه رسیدن ما به ایده، پرداخت ما در کارگردانی و شیوه کار ما در تدوین فکر می‌کنم کاملاً با همه جای دنیا متفاوت است و نتیجه و محصول نهایی هم با آن بخشی از دنیا که خیلی حرفه ای کار می شود کاملا متفاوت است؛ ما شیوه های خاص خودمان را در تولید داریم. در بیرون از ایران یا در جاهایی که قطب برجسته ی فیلم سازی مستند هستند خیلی نگاه جدی تری دارند.
وی افزود: یک تفاوت عمده بین مستند ما با اروپا یا آمریکا این است که آنها وقتی یک مستند با مضمون اجتماعی می سازند، می توانند از آن به عنوان ابزاری برای تصویب یک قانون یا یک لایحه استفاده کنند و آن مستند به عنوان یک ابزار قدرتمند شناخته شده است. این هم به دلیل ارتباطی است که بین سازمان های قانونگذار و حتی قانون نویس و سینمای مستند وجود دارد که متاسفانه این ارتباط در سینمای ما وجود ندارد و کاملاً قطع شده است. یعنی فکر نمی کنم اصلا تاکنون اتفاق افتاده باشد که فیلمی را داشته باشیم که منجر به تصویب قانونی خاص شده باشد.
«مثلا فیلم مورگان اسپرلاک (کارگردان آمریکایی) که درباره مصرف «مک دونالد» است، وقتی ساخته می شود تا مرز نامزدی اسکار می رود و این فیلم چنان در جامعه آمریکا اثر می گذارد که باعث می شود تا روسای مک دونالد به دادگاه بیایند و نسبت به محصولی که تولید کرده اند، پاسخگو باشند. یا مثلا فیلم هایی که «مایکل مور» ساخته است عموما منجر به یک دعوای سیاسی یا شکل گیری یک جریان سیاسی موافق یا مخالف می شود. مهم نیست که این جریان موفق باشد یا مخالف، مهم این است که این فیلم ها باعث شکل گیری جریانی هم در سینمای آمریکا و هم در زندگی روزمره مردمش می شود».
کشاورز با بیان اینکه تفاوت مستند در ایران با مستند در اروپا و آمریکا بر سر مسائل فنی نیست و بیشتر به مسائل فکری و نظری مرتبط است، گفت: این تفاوت در بحث کلان سیاسی است و بنظرم خیلی به کیفیت ربطی ندارد کما این که خیلی از فیلم های ما حتی اگر در نقش مددکار اجتماعی هم حضور داشته باشند، یعنی یک موضوع حتی اگر صرفا طرح هم بشود آن رسالت مستند می تواند حفظ شود. ضمن این که باید اصول فیلمسازی هم رعایت شوند یعنی واقعیت هایی که قاعدتا هر فیلمی باید رعایت کند این است که سینما، اولویت اولش باید فیلم باشد و اولویت دوم پرداختن به واقعیت و مسائل جامعه.
** رسالت فیلم مستند
این مستند ساز که همواره دغدغه اثرگذاری در کارهایش را دارد در این باره گفت: فکر می کنم این تفاوت عمده بین فیلم هایی است که ما می سازیم با فیلم هایی که بیرون از ایران ساخته می شود. فارغ از مسائل تولیدی و تکنیکی، فیلم مستند و به ویژه مستندی که با مسائل و مضامین اجتماعی ساخته می شود، رسالت دارد و رسالتش این است که برود و منجر به یک اقدام و عملکرد بشود و این فیلم باید یک کارکرد اجتماعی داشته باشد؛ نه الزما همه فیلم ها اما بخشی از آن فیلم هایی که با جامعه، شهر، مردم و مردم شهرنشین سروکار دارد باید منجر به شکل گیری جریانی شوند که متاسفانه این اقدام در ایران اتفاق نمی افتد.
«این اتفاق را اگر بخواهم به فیلم خودم ارتباط بدهم، باید بگویم که اگر مسئولین بیایند و فیلم من را ببینند، قاعدتا باید به این نتیجه برسند که چه کار کنیم که پیشگیری در جامعه مان رخ بدهد و راه ها و عملکردهایمان چه باید باشند. در مرحله بعد برای کسانی که در خانواده هایشان وقوع جرم اتفاق افتاده است چه کاری باید کرد؟ سازمان های مردم نهاد باید چترحمایتشان را در این گونه موارد گسترده تر سازند یا نه؟ ».
وی افزود: وقتی خانواده های زندانیان ما توامان درگیر مسائل معیشتی شان هستند، جرم به همین دلیل و به صورتی دومینووار بین این خانواده ها تکرار می شود. من این فیلم را به دلیل بررسی همین موارد ساخته ام.
کشاورز همچنین در بخش دیگری از این گفت وگو عنوان کرد:جشنواره حقیقت به نظرم مهمترین رویداد در رابطه با فیلم سازی مستند در کشور و یکی از مهمترین اتفاقات هنری در جشنواره های مستند در خاورمیانه و در آسیا است. نظم این جشنواره و الگوی برگزاری و قوانین و جوایز آن را نمی توان نادیده گرفت و سطح پایین قلمداد کرد. در نتیجه این جشنواره حداقل در منطقه خودمان درجه یک است ولی به نظرم هنوز جای این را دارد که به عنوان یک جشنواره درجه یک دنیا برایش کار کرد و آن را به سطح بالاتری آورد.
کشاورز (متولد1363) مستند سازی با تحصیلات عکاسی است که اولین مستند جدی خود را در سال 1385 ساخته است. وی که فیلم سازی را از سال 1381 شروع کرده تا کنون حدود 15 فیلم برای شبکه های ملی ساخته است.
پژوهشم**س.ب**1552