بزرگنمايي:

آریا بانو - رضا آشفته: جشنواره تئاتر فجر هنوز نمی‌تواند یک جشنواره جهانی باشد اما معتبرترین و مهمترین جشنواره بین‌المللی در خاورمیانه هست.


سرویس تئاتر هنرآنلاین: جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در سال 97 وارد فاز سی و هفتم خود می‌شود و در این دوران بیش از بیست دوره‌اش با عنوان بین‌المللی همراه بوده است اما هنوز هم نمی‌تواند یک جشنواره جهانی باشد با آنکه معتبرترین و مهمترین جشنواره بین‌المللی در خاورمیانه هست.
با وجود آنکه کشورهایی چون ارمنستان، ترکیه، و مصر پیشینه بیشتری در زمینه تئاتر دارند اما تئاتر ایران در این منطقه دارد بهترین جشنواره را به لحاظ کمی و کیفی برگزار می‌کند.
از سوی دیگر، جشنواره تئاتر فجر در سطح ملی بزرگ‌ترین، مهمترین، بهترین و معتبرترین جشنواره درون ایران هست و به بسیاری از هنرمندان در این چهار ده اعتبار بخشیده که در سطح ملی مطرح باشند اما هنوز در سطح بین‌المللی به جایگاهی نرسیده که به دیگران اعتبار بخشد؛ چون هنوز نیازمند اعتبار بین‌المللی است و این مهم در حضور بزرگان تئاتر ممکن می‌شود. البته در همین حد نیز بسیاری آمده‌اند که پیامدش اعتباری منطقه‌ای در خاومیانه شده است؛ اما ما فراتر از این اعتبار را برای جشنواره تئاتر فجر می‌خواهیم چون زمینه‌هایش به دلیل داشتن هنرمندان خلاق فراهم است. هنرمندان ایرانی در صورت کسب اعتبار بین‌المللی تئاتر فجر حتما حقانیت خود را پس از سال‌ها زحمت در سطوح بین‌المللی اثبات خواهند کرد. در جشنواره فیلم فجر این اتفاق زودتر افتاده است اما در تئاتر باید هنوز هم هزینه کرد که نتیجه‌اش در آینده به شکل برجسته‌ای آشکار شود.
به هر روی جشنواره تئاتر فجر اگر با تحریم‌ها و عدم تعاملات بین‌المللی روبرو نمی‌شد، حتما امروز می‌توانست نام آوری‌اش را توسعه دهد و خود یکی از جشنواره‌هایی باشد که به کارگردانان جهانی و حتی هنرمندان نوجو و جوان اعتبار بخشد. به هر روی تا جشنواره فراتر از چهارچوب‌های مشخص در سطح بین‌المللی عمل نکند، اعتباری ندارد. اگر ایران در خاورمیانه موفق عمل کرده، برای آن است که سماجت بسیاری بوده که با بودن تحریم‌ها همچنان جشنواره تئاتر فجر روی پا خود بایستد وگرنه در تعطیلی آن و هرازگاهی شدنش حتما این اعتبار منطقه‌ای هم شکل نمی‌گرفت و اگر هم شکل گرفته بود، به زودی از یادها می‌رفت. بنابراین هنوز هم می‌شود به اعتبار جهانی‌اش چشم امید بست که تا چند سال دیگر حضور هنرمندان از سراسر جهان هم با اقبال روبرو شود و هم این حضور همراه با اعتباری دو چندان باشد و حتی این اعتبار بخشیدن تمامی کارگردانان ایرانی را معتبر گرداند؛ اعتباری که بسیاری همچنان حسرتش را می‌خورند با آنکه بارقه‌هایش مشهود و استعدادش برای رو در رویی با آن موجود هست.
بنابراین بدیهی است که حضور هنرمندان خارجی که بیشتر از تئاتر ایران را به کشور ما آورده‌اند، بر تئاتر ایران افزوده‌اند؛جشنواره در رونق و رشد تئاتر نیز تاثیر گذاشته و صرف کردن هزینه‌ها نه تنها اسراف نبوده که خود ارزش افزوده‌ای است برای استقرار یک وضعیت بهتر... یعنی فراتر از اعتبار بخشیدن به ساز و کار جشنواره، در رونق یافتن و رشد و پیشرفت تئاتر ایران نیز موثر بوده‌اند.
در طول تمام این سال‌ها گروه‌های تئاتر خارجی زیادی به ایران آمده‌اند و در جشنواره تئاتر فجر اجراهایی داشته‌اند. گروه‌هایی با سطوح مختلف هنری که اجرای برخی از آنان تاثیرگذار بوده و البته برخی هم پایین‌تر از سطح تئاتر ما بوده‌اند، حضورشان فقط امید واهی بوده برای ایجاد حس خودبرتر بینی و شاید هم یک توهم ویرانگر که سدی در برابر ملاحظات قابل تامل برای بروز یک تئاتر استاندارد است.
در یک نگاه اجمالی، بسیاری از هنرمندان به نام کشورهای صاحب تئاتر به ایران آمده‌اند که هرکدام ما را با سبک و گونه‌هایی از تئاتر جهان آشنا کرده‌اند اما در این میان چندین نام است که به لحاظ تاثیر بر تئاتر ما موثرتر واقع شده‌اند؛ نام‌هایی مانند پتر اشتاین، توماس اوستر مایر، رومئو کاستلوچی، کلاوس پایمن، تانکرد دورست، روبرتو چولی، دیتر کومل و ولادیمیر استانیفسکی و فرخ قاسم و... کارگردان‌هایی از کشورهای آلمان، ایتالیا، لهستان و تاجیکستان که هنرمندان شناخته‌شده‌ در سطح ملی و بین‌المللی هستند و با اجراهایی ماندگار و تأثیرگذار قابلیت‌های زیبایی‌شناسی بیشتری را برای تئاتر ایران به ارمغان آورده‌اند.
جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر که سی و هفتمین دوره خود را پیش روی دارد، از سال 61 به صورت ملی در تهران و در بهمن‌ماه هر سال به مناسبت پیروزی انقلاب 57 برگزار شده است. در اواخر دهه 60 اولین گام‌ها برای بین‌المللی شدنش برداشته شد اما این مهم از سال 77 به شکل بهتر و رسمی‌تری محقق شد و این گام برداشتن به سوی جهانی شدن باعث شد که این جشنواره رنگ و لعاب بهتری بگیرد و درواقع خود زمینه‌ساز چیزی فراتر از یک جشن شود و به تدریج باعث تعالی و پیشرفت در تئاتر کشورمان شود.
مرور اجمالی
نخستین جشنواره تئاتر فجر با تشکیل ستاد ویژه در 61/8/17 با همکاری نهادها و مراکزی همچون بنیاد امور مهاجرین جنگ تحمیلی، جهاد دانشگاهی، بنیاد شهید، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و جهاد سازندگی از سوی مرکز هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار شد.
جشنواره هشتم، مقدمات حرکت‌های بین‌المللی و انجمن‌های نمایش را پی‌گیری می‌کند. آنچه که در جشنواره ششم نویدش را شنیده بودیم و حرکت به سمت‌ِ همایش و بحث‌های نظری بود، رخ می‌دهد و "بررسی تئاتر ایران و جهان" و "گردهمایی انجمن‌های نمایش"، دو سرفصل سمینارها اعلام می‌شود. سمینار بررسی تئاتر ایران و جهان، زمینه‌های بین‌المللی شدن جشنواره را با حضور سخنرانان خارجی فراهم می‌کند.
در جشنواره نهم کمابیش با همان رویکرد‌ِ توجه به جشنواره‌های استانی و منطقه‌ای پیش رفت اما از سوی دیگر زمینه‌سازی حرکت‌های بین‌‌المللی به‌ویژه حضور‌ِ هیئت‌ِ شش نفره از کشور فرانسه برای گزینش‌ِ نمایش‌های منتخب‌ِ ایرانی جهت حضور در فستیوال آوینیون، مسائلی است که تئاتر را چند قدم به جلو حرکت می‌دهد.
جشنواره دهم تئاتر فجر در سال 70 نقطه عطف‌ِ بسیار بزرگی در جشنواره‌های فجر به‌شمار می‌آید و کم‌کم به مرز حرفه‌ای و مطلوب نزدیک می‌شود. جشنواره دهم با حضور 12 گروه ایرانی و 3 گروه خارجی، نخستین تجربه بین‌المللی خود را پشت ‌سر می‌گذارد. دو سمینار تحت عنوان "چشم‌‌انداز تئاتر در کشورهای اسلامی" و "آشنایی با تئاتر فرانسه" با حضور کارشناسان ایرانی و خارجی 4 نفر و نمایش 13 فیلم / تئاتر، اهم برنامه‌های مهم این جشنواره است. مهم‌تر از همه این حرکت‌ها حضور رئیس انستیتو بین‌المللی تئاتر "آندره لویی پرینتی" و "ژرژ ب‍َتو" رئیس کانون منتقدان تئاتر جهان در جشنواره بود که زمینه‌های مناسب ارتباطات بین‌المللی را فراهم آورد.
جشنواره یازدهم در قیاس با جشنواره دهم نه فقط بین‌المللی نشد، بلکه ریشه‌های حرکت به سمت‌ِ حرفه‌ای شدن را، هم کمی خشکاند.
جشنواره شانزدهم تئاتر فجر پس از جشنواره‌های دهم و دوازدهم، سومین نقطه عطف در حرکت‌های جشنواره فجر به‌شمار می‌آید و چه‌بسا بتوان آن را رنسانس فجر نامید‌. جشنواره شانزدهم 17 تا 26 بهمن‌ماه 76 با حضور 31 نمایش در بخش مسابقه، 12 نمایش در بخش ویژه (حرفه‌ای)، 10 نمایش در بخش جوان (دانشجویی)، 12 نمایش در بخش جشنواره جشنواره‌ها (برگزیدگان جشنواره‌های سراسر کشور)، 6 نمایش سنتی و همچنین برنامه‌های متنوع نقالی، تعزیه، خیمه‌‌شب‌بازی و امثالهم برگزار شد. پیش از شروع جشنواره شانزدهم، مرکز هنرهای نمایشی رئیس جدید خود را شناخت و همو سکان جشنواره را به دست گرفت. تلفیقی از سیاست‌های جشنواره‌های پیشین و توجه به تئاتر حرفه‌ای و نیز رقابتی کردن بخش‌های مسابقه و خیابانی و افزایش کیفی و کمی برنامه‌ها و سعی در حضور نسل پیش‌کسوت تئاتر که چند سالی از تئاتر دور شده بودند از جمله اقدام‌های اصلی این مدیریت و این جشنواره به‌شمار می‌آید.
جشنواره شانزدهم تا بیست و دوم، چند هدف عمده را پی گرفته بود:
- حضور نسل‌های پیش‌کسوت و جوان در کنار یکدیگر و آماده کردن تالارهای متفاوت فرهنگی برای ذائقه‌های گوناگون.
- توجه به نسل جوان و کشف استعدادهای شهرستانی و تهرانی.
- شکل دادن ارتباطات بین‌المللی از طریق حضور گروه‌ها و یا آمدن مسئولان کمپانی‌های تئاتری جهان.
- تحول در عرصه‌های گوناگون بازیگری، کارگردانی، نویسندگی و طراحی صحنه تئاتر از طریق ارائه نمونه‌های الگو و رقابتی کردن آن‌ها.
جشنواره شانزدهم با چنین منظری، آغاز‌ می‌شود. سمینار "زبان و هویت در تئاتر" به مدت سه روز هم‌زمان با جشنواره شانزدهم رخ می‌دهد. همچنین چند میهمان خارجی از جمله روبرتو چولی از آلمان، ژان کلود کاریر از فرانسه و آلن گرومبیک رئیس فستیوال پاییزی پاریس در جشنواره حضور پیدا می‌کنند. 5 فیلم‌/ تئاتر نیز در این ایام پخش می‌شود و توسط استادان این رشته بررسی و تحلیل می‌گردند.
جشنواره هفدهم تئاتر فجر در ادامه سیاست‌های ذکر‌شده جشنواره شانزدهم، اول تا پانزدهم بهمن ماه 1377 در پنج بخش برگزار شد. بخش ویژه با 26 نمایش، بخش مسابقه با 24 نمایش، بخش جشنواره جشنواره‌ها با 8 نمایش، بخش بین‌الملل با 10 نمایش و بخش خیابانی با 27 نمایش حضور داشتند.
تعداد اجراها و کمیت‌شان در قیاس با گذشته رشد چشمگیری نشان می‌داد و از سوی دیگر حرکت به سمت‌ِ تبادل‌ِ بین‌المللی از محسنات این جشنواره به‌شمار می‌آید. حاشیه این جشنواره، سمیناری تحت عنوان "دریچه‌ای به تئاتر نوین جهان" با حضور‌ِ صاحب‌نظران ایرانی برگزار شد.
هیجدهمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر 7 تا 20 بهمن ماه 78 در بخش‌های مسابقه، خارج از مسابقه، بین‌‌الملل، انقلاب اسلامی به روایت تعزیه، خیابانی، دانشجویی، مرور سال 78 برگزار شد و همایش بین‌المللی "دیالوگ در تئاتر" نیز هم‌زمان با جشنواره با حضور سخنرانان ایرانی و خارجی شکل گرفت. شش کشور هم در این جشنواره با یازده نمایش حضور پیدا کردند. شاید مهم‌ترین اتفاق در جشنواره هیجدهم فراهم شدن پیوستن مجدد ایران پس از قطع ارتباطات بین‌المللی چند ساله به ITI بود. جشنواره هیجدهم زمینه مناسبی را برای اعزام گروه‌های تئاتری فراهم آورد و در همین جشنواره، مقرر شد که هفته فرهنگی و تئاتر ایران در کشورهای آلمان و ایتالیا در سال آتی شکل گیرد و همچنین گروه‌ها در 8 جشنواره جهانی حضور یابند. جشنواره هیجدهم در رأس گسترش ارتباطات بین‌المللی و سپس افزایش کم‍ّی تولیدات تئاتر را مد‌ّ نظر قرار داده بود و همچنان به سنت‌ِ اجرای عمومی نمایش‌ها پس از برگزاری جشنواره که از جشنواره شانزدهم شروع شده بود، پای‌بندی نشان می‌داد.
در جشنواره نوزدهم چند اتفاق خوب رخ داد که متأسفانه کمتر مورد توجه قرار گرفت. نخست آنکه کارگاه آموزشی، متشکل از 7 نفر از هنرمندان و کارآموزان انگلیسی در جشنواره حضور یافتند و در جلسات فشرده‌ای، آموزش‌های لازم را دادند. دوم آنکه اولین تولید نیمه‌مشترک ایران و ایتالیا که البته سهم ایران در آن بیشتر بود با نام "اردویرافنامه" شکل گرفت و دست آخر اینکه نمایشگاه عکس "کن رینولدز" در ایام جشنواره در تالار وحدت برگزار شد. این سه حرکت، جدیدترین حرکت‌های تئاتری در عرصه بین‌الملل بودند. "یان هربرت" رئیس وقت کانون ملی منتقدان تئاتر جهان به دعوت کانون ایران در جشنواره حضور یافت و بر جلسات نقد و بررسی و داوری کانون ایران نظارت کرد.
بیستمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر اول تا 12 بهمن ماه 1380 با حضور 19 نمایش در بخش خارج از مسابقه، 35 نمایش در بخش مسابقه، 11 نمایش در بخش بین‌الملل، 35 نمایش خیابانی، 6 نمایش آئینی موسیقیایی، 6 تعزیه و 11 نمایش در بخش مرور برگزار شد.
شاید مهم‌ترین اتفاق در تئاتر بعد از انقلاب و جشنواره‌های تئاتر فجر، حضور گروه‌های نمایش "آنسامبل" به کارگردانی "کلاوس پیمن" با نمایش "ریچارد دوم" بود. پیمان از کارگردانان‌ِ به‌نام و برجسته معاصر به حساب می‌آید که نمایش‌های او به مدت شش ماه پیش‌فروش شده است.
جدا از این مسئله حضور بیش از 25 نماینده کمپانی، منتقد و مسئولان تئاتری جهان در جشنواره بیستم، فرصت مناسبی بود تا ارتباطات بین‌المللی فزونی یابد.
دومین تولید مشترک ایران با کشورهای خارجی در قالب نمایش "خانه برنارد آلبا" به کارگردانی "روبرتو چولی" در این جشنواره شکل گرفت که محصول ایران و آلمان به حساب می‌آمد و در هر دو کشور و چند کشور خارجی روی صحنه رفت.
کارگاه آموزشی نور نیز با حضور مدرسان خارجی در حاشیه این جشنواره برای علاقه‌مندان برگزار شد.
مهم‌ترین اتفاق در جشنواره بیست‌ویکم حضور کمیته‌های گوناگون انستیتو بین‌المللی تئاتر جهان ITI در ایران بود که در دو روز، همایش "سنت و مدرنیسم" و در "جست‌وجوی تماشاگر" را برگزار کردند. سران اصلی ITI و به‌ویژه رئیس و دبیرکل این نهاد جهانی نیز در جشنواره حاضر بودند و با سایر مدعوین از جشنواره‌ها و کمپانی‌های تئاتر، بالغ بر 35 میهمان خارجی در جشنواره حضور داشتند که به این تعداد باید اعضای گروه‌های نمایشی را هم افزود.
نمایشگاه عکس "سوزان کسلر" از ایتالیا و نمایشگاه ماکت‌های ادسارد هابن از آلمان در طول جشنواره برپا می‌شود.
جشنواره بیست و یکم با معطوف ‌شدن بیشتر بر نسل جوان و نیز گسترده‌تر کردن ارتباطات بین‌المللی حرکت خویش را پیش می‌گیرد و ادامه سیاست‌های تعریف‌شده سال 76 به بعد را پی می‌گیرد.
جشنواره بیست و دوم تئاتر فجر 3 تا 13 بهمن ماه 1382 با حضور 50 نمایش در بخش مسابقه، 16 نمایش در بخش خارج از مسابقه، 9 نمایش در بخش بین‌الملل، 9 نمایش در بخش مرور، 27 نمایش در بخش خیابانی و 10 نمایش در بخش تعزیه برگزار شد.
جشنواره بیست و دوم نتوانست در جهت شتاب و حرکت‌ِ پیش‌گرفته شده، قدم بردارد و حتی در قیاس با دو جشنواره پیش‌تر ناکام ماند. اگرچه جشنواره همان بخش‌های پیشین را در بر داشت؛ اما کیفیت در معرض خطر بود و از سوی دیگر ارتباطات بین‌المللی کاهش یافته بود. مثلاً تعداد میهمانان و مدعوین به 12 نفر و تعداد گروه‌های بین‌الملل به 9 گروه رسیده بود.
به هر تقدیر سال 83 بازهم در ادامه همان روند شکل گرفته بود و از 84 تا 92 با آنکه گروه‌های خارجی و گاهی نیز آدم‌های سرشناسی به ایران می‌آمدند، اما به مرور حال و هوای جشنواره از آن تب و تاب گذشته می‌افتاد و دیگر امیدی به آن نبود. در این سال‌ها تکنیک و فرم‌زدگی غالب شده و به مرور مباحث جدی رنگ می‌بازد.
از سال 93 تئاتر امیدوارانه‌تر می شود اما بدشانسی پیش روی همانا اعمال تحریم‌های سنگین بیگانه هست که تئاتر را هم با کمبودها و عدم تعامل مواجه می‌کند اما هنوز هم نمایش‌های در خور تامل به ایران می‌آیند و فراتر از آن دوباره مباحث جدی و اندیشه تئاتر ما را بهتر جلوه می‌دهد...
امسال هم با آنکه کمبود بودجه و نبودن روابط دیپلماتیک مانع از حضور گروه‌های خارجی بیشتر و نامدار شده اما هنوز هم تئاتر ایران می‌تواند با همان امیدواری مطرح کردن مباحث جدی پابرجاست و می‌تواند ما را با آینده بهترش امیدوارتر سازد.
پیامد حضور
بیایید همین داشته‌ها را غنیمت بشماریم و در ادامه راه به دنبال اثبات اصالت‌های فرهنگی ملت ایران بر برگزاری جشنواره تئاتر فجر اصرار بورزیم و تاکید کنیم که هنوز هم می‌شود با تعاملات و دیپلماسی صلح‌آمیز به دنبال دعوت از هنرمندان به نام جهانی باشیم که اعتبار جشنواره برای گذر از مرزها در حضور ایشان ممکن می‌شود.
منابع:
آشفته، رضا، درنگی بر تاثیر اجتماعی جشنواره تئاترفجر، ایران تئاتر، سه‌شنبه 3 بهمن 1396.
رایانی مخصوص، مهرداد، تحولات و سرفصل‌های کمی و کیفی جشنواره‌های تئاترفجر، صحنه، شماره 18.
عظیمی،احمد، چهره‌های جهانی 35 سال تئاتر فجر، ایران تئاتر، یکشنبه 26دی 1395.