بزرگنمايي:

آریا بانو - «نظر به این‌که من همه قوای خود را در این چند ساله مصروف امور کشور کرده و ناتوان شده‌ام حس می‌کنم که وقت آن رسیده است که قوه جوان‌تری به کار‌های کشور که مراقبت دائم لازم دارد بپردازد و اسباب سعادت ملت را فراهم آورد.»

پیش از ظهر سه‌شنبه، 25 شهریور 1320، 22 روز پس از تهاجم متفقین به ایران، هیأت وزیران به ریاست محمدعلی فروغی، نخست‌وزیر، در مجلس حضور یافتند. فروغی در این مجلس دلایل استعفای رضاشاه از سلطنت و متن استعفای وی را قرائت کرد؛ متنی که در آن سلطنت به محمدرضا پهلوی تفویض شده بود. مشروح مذاکرات آن روز مجلس شورای ملی بدین شرح بود:
چهل‌وپنج دقیقه پیش از ظهر امروز [سه‌شنبه 25 شهریور 1320] مجلس به ریاست آقای اسفندیاری تشکیل گردید. خلاصه گفت‌وگوی جلسه پیش خوانده و تصویب شد. در این موقع هیأت وزیران در تالار جلسه حضور یافتند.

آقای رئیس: قرار بود جلسه مجلس روز یکشنبه منعقد بشود به واسطه اتفاق مهمی که افتاده است و لازم بود جناب آقای نخست‌وزیر مطلب را به اطلاع عموم آقایان نمایندگان و ملت ایران برسانند این است که با هیأت وزیران حضور به هم رسانیده‌اند که قضیه را به اطلاع مجلس و ملت ایران برسانند. رضاشاه پهلوی اراده کردند که از سلطنت کناره کنند.
آقای نخست‌وزیر: یکی از مهم‌ترین قضایا و امور را که واقع شده است باید به عرض مجلس شورای ملی و به اطلاع عموم ملت برسانم و متأسفم که با این کسالت مزاج و این‌که نفس ندارم و قضیه هم طوری به سرعت انجام گرفته است هیچ مجالی نداشته‌ام که فکری بکنم تا بیاناتی که در این‌جا می‌کنم مرتب باشد از این جهت معذرت می‌خواهم و اگر ملاحظه فرمودند که قدری بیاناتم نامرتب است معذورم دارید و آن قضیه این است که اعلیحضرت رضاشاه پهلوی به موجباتی که حالا خواهم خواند اراده کردند که از سلطنت کناره کنند و امر سلطنت را به جانشین قانونی خودشان تفویض فرمایند.
ایشان استعفانامه‌ای نوشتند و والاحضرت همایون ولایتعهد زمام امور را به دست گرفتند.
استعفانامه ایشان این است:
متن استعفانامه رضاشاه از سلطنت
«نظر به این‌که من همه قوای خود را در این چند ساله مصروف امور کشور کرده و ناتوان شده‌ام حس می‌کنم که اینک وقت آن رسیده است که یک قوه و بنیه جوان‌تری به کار‌های کشور که مراقبت دائم لازم دارد بپردازد و اسباب سعادت و رفاه ملت را فراهم آورد؛ بنابراین امور سلطنت را به ولیعهد و جانشین خود تفویض کردم و از کار کناره نمودم از امروز که روز بیست‌و‌پنجم شهریورماه 1320 است. عموم ملت از کشوری و لشکری ولیعهد و جانشین قانونی مرا باید به سلطنت بشناسند و آن‌چه از پیروی مصالح کشور نسبت به من می‌کردند نسبت به ایشان منظور دارند.»
کاخ مرمر – تهران – به تاریخ 25 شهریور 1320
امضا
[ادامه سخنان فروغی] به طوری که عرض کردم بحمدالله اعلیحضرت سابق جانشین جوان لایق و محبوبی دارند که بر طبق قانون اساسی می‌توانند فورا زمام امور سلطنت ایران را به دست بگیرند و به دست گرفتند؛ و بنده را مأمور و مفتخر فرمودند که با همکارانی که سابقاً معین شده بودند به اتفاق آن‌ها در جریان امور کشور به وظایف خودمان بپردازیم، ولی در این موقع که ایشان زمام امور را به دست گرفتند و بنا شد که ما کناره‌گیری اعلیحضرت سابق و زمامداری اعلیحضرت لاحق را به ملت اعلام کنیم امر فرمودند که به اطلاع عامه و مجلس شورای ملی برسانیم که ایشان در امر مملکت و مملکت‌داری نظریات خاصی دارند که، چون مجال نداشتیم تهیه کنیم و به روی کاغذ بیاوریم نمی‌توانم به تفصیل عرض کنم لذا به اجمال عرض می‌کنم و آن این است که ملت ایران بدانند که «من کاملاً یک پادشاه قانونی هستم و تصمیم قطعی من بر این است که قانون اساسی دولت و مملکت و ملت ایران را کاملاً رعایت کنم و محفوظ بدارم و جریان عادی قوانینی را هم که مجلس شورای ملی وضع کرده است یا وضع خواهد کرد تأمین کنم و اگر در گذشته نسبت به مردم جمعا یا فردا تعدیاتی شده باشد از هر ناحیه‌ای که آن تعدیات واقع شده باشد از صدر تا ذیل مطمئن باشند که اقدام خواهیم کرد از برای این‌که آن تعدیات مرتفع و حتی‌الامکان جبران بشود.» امیدوارم این سلطنت نوبر ملت ایران مبارک باشد و آرزو‌هایی که ملت ایران نسبت به خودش دارد و آرزو‌هایی که ملت و میهن‌پرستان ایران نسبت به این دولت و ملت و مملکت دارند در سایه توجهات شاهنشاه جوان جدید صورت وقوع پیدا کند.
عجالتاً عرض کردم، چون امکان نداشت که به تفصیل بیان کنم و توضیح مفصل بدهم به این مختصر اکتفا می‌کنم برای این‌که هرچه زودتر مجلس شورای ملی و ملت ایران از وقوع این واقعه مهم خبردار شوند تقاضا می‌کنم که موافقت فرمایند فردا مجلس شورای ملی را باز تشکیل بدهند که اعلیحضرت همایونی تشریف بیاورند و به وظایف قانونی خودشان در این باب عمل کنند (صحیح است).
اعلیحضرت شاه سابق زمامدار مطلق و اختیاردار و بدون نظارت بودند
آقای دشتی: البته مطلب خیلی زیاد است و مطلب گفتنی مخصوصاً خیلی زیاد است، اما به متابعت از نظر آقای نخست‌وزیر ما از همه مطالب گفتنی صرف نظر می‌کنیم فقط یک موضوع است این‌جا که بسیاری از رفقای مجلسی من با من صحبت کردند و این حکایت از این می‌کند که یک نگرانی فوق‌العاده بین مردم هست – قسمت اخیر نطق آقای نخست‌وزیر که فرمودند: اعلیحضرت همایون جدید میل دارند به این‌که تمام خرابکاری‌های گذشته ترمیم شود، بنده را تایید و تشجیع می‌کند که این نگرانی آقایان را به عرض آقای نخست‌وزیر برسانم در مدت تقریبا متجاوز از بیست سال اعلیحضرت شاه سابق زمامدار مطلق و اختیاردار و بدون نظارت در تمام امور مالی و اقتصادی مملکت بودند مردم عجالتا می‌خواستند که این قسمت به طور صریح معلوم شود که حقوق مملکت و حقوق افراد و دولت به طور صحیح حفظ شده باشد. خلاصه وکلا میل دارند بفهمند تعدی و اجحافی به مالیه مملکت نشده است و بنابراین بیش‌تر از هیأت دولت این تقاضا را دارند که مواظب این کار باشند ما میل داریم ببینیم چه تدابیری اتخاذ می‌کنند. البته خود دولت تدابیر معقولی اتخاذ می‌کند و این را ما باید بدانیم که چه اقدامی می‌کنند مخصوصاً در قسمت جواهرات سلطنتی که اخیراً مطرح بود در این موضوع باید رسیدگی کامل شود و این‌که صد نفر یا دویست نفر بروند آن‌جا و جواهرات را ببینند فایده ندارد بلکه باید یک هیأت طرف اعتماد مجلس معین شود که آن‌ها تطبیق کنند با ثبت‌های آن؛ بنابراین می‌خواهم از آقای نخست‌وزیر استدعا کنم که آیا در این خصوص فکری کرده‌اند و می‌توانند از این بابت اسباب اطمینان مجلس شورای ملی را فراهم کنند.
جواهرات هم در بانک ملی است
آقای نخست‌وزیر: بنده همان‌طوری که عرض کردم نه حالتم و نه فرصتم اجازه نمی‌داد در این باب به تفصیل عرض کنم به اجمال عرض کردم. اولاً اعلیحضرت پادشاه جدید کاملاً نظر دارند که مطابق قانون اساسی عمل شود و یکی از مقتضیات قانون اساسی این است که هیات وزیران در امور مربوطه و وظیفه اشتراکی خودشان اختیاراتی داشته باشند که مطابق آن اختیارات و مسئولیتی که در مقابل مجلس شورای ملی دارند عمل کنند بنده را هم شخصا آقایان می‌شناسند گمان می‌کنم امتحان خودم را داده باشم (صحیح است) اگر غیر از این بود زیر بار نمی‌رفتم و اگر غیر از این هم باشد زیر بار نخواهم رفت (صحیح است – احسنت) بنابراین از امروز به بعد ما امیدواریم بلکه یقین داریم که جریان امور مملکت آن‌طوری که باید بین دولت و مجلس شورای ملی با همکاری تام و تمام به طوری که همه از همه امور مطلع و مستحضر باشند جریان پیدا کند.
در مسئله جواهرات که فرمودند: حالا بنده نمی‌خواهم عرض کنم درست است یا نیست در جلسه گذشته آقای وزیر دارایی گزارش مطلب را دادند. البته این تقاضای آقای دشتی یک تقاضای خیلی معقولی است که اگر بخواهند نظارت کامل بکنند اکتفا نکنند که فقط یک عده بیست نفر یا سی نفر یا صد نفر یا صدوسی نفر آقایان نمایندگان بروند آن‌جا تماشا کنند البته این تقاضای صحیح و معقولی است که درست رسیدگی شود جواهرات ثبت و دفتر دارد و این را بنده مطمئن هستم که این ثبت‌ها و دفتر‌ها هست و محفوظ است و جواهرات هم در بانک ملی است می‌توانند هرکس را که میل دارند تعیین بفرمایند کمیسیونی از داخل و از خارج مجلس به هر قسمتی که تصویب می‌فرمایند تشکیل بدهند مردمان بصیر در سر فرصت یا مجال ببینند تطبیق کنند اگر درست است ان‌شاءالله فب‌ها اگر هم درست نیست آن وقت تکلیف معلوم شود.
روزنامه‌های ما نباید مثل مرغ منقارچیده در قفس آهنین باشند
آقای سید یعقوب انوار: الخیر فی ما وقع یک پیش‌آمدی واقع شده است که ان‌شاءالله رحمان امیدواریم این پیش‌آمد برای ملت ایران پیش‌آمد نیکی باشد و خیر و سعادت ملت ایران در این پیش‌آمد باشد که از تحت یک فشار خیلی ممتدی نجات پیدا کردند و من یک خوش‌وقتی دارم که الان دارم در یک مجلسی صحبت می‌کنم که عموم نمایندگان مجلس مثل مجالس سابق یک روح اتحاد و یگانگی با پشتیبانی از کابینه و دولت دارند که ان‌شاءالله امیدواریم تمام خرابی‌های سابق ما ترمیم شود که مثلا من می‌گویم سوال دارم یا استیضاح دارم از فلان وزیر فوری آن وزیر حاضر شود روزنامه‌های ما نباید مثل مرغ منقارچیده در قفس آهنین باشند تا کی باید ملت ایران صدا نداشته باشد که بگوید آقا ظلم خانه مرا خراب کرده است.
بعد از این کار بنده و جنابعالی آقای دشتی امیدواریم که کار‌ها تحت نظر خود ما یعنی مجلس شورای ملی باید بیاید و بعد از این هم باید برای سعادت مملکت کار کنیم و وزرا هم بعد از این راه مجلس را گم نکنند. آقای فروغی شما پرورده مجلس هستید بنده یک روز در جایی گفتم آقا بفرمایید وزرا بیایند در مجلس گفتند وزار به مجلس کاری ندارند – به قانون اساسی است که باید عمل کنند قانون اساسی خون‌بهای مردم است. قانون اساسی روح مردم ایران است. خون‌بهای مبالغی اموال مردم ایران است این قانون اساسی باید بهش عمل شود و وزرا بایستی مسئول مجلس باشند این‌که آقای رئیس‌الوزرا (آقای نخست‌وزیر) الفاظ را هم خراب کرده‌اند (خنده حضار) ما نمی‌گوییم که شما در حدود خودتان مختار نباشید ما گفتیم وزرا کدخدایی هستند در حوزه وزارتی‌شان، ولی ما هم این حق را داریم که مطابق قانون عمل کنیم. (نمایندگان مذاکرات کافی است).
اطمینان می‌دهم که جریان امور بر طبق دلخواه باشد
آقای نخست‌وزیر: فرمایشات آقای انوار همان‌طوری است که ملاحظه فرمودند: و بنده اطمینان می‌دهم و امیدوارم که جریان امور بر طبق دلخواه باشد. چیزی را که می‌خواهم عرض کنم این است که متاسفانه به طوری که در جلسه ماقبل آخر مجلس آمدیم و به استحضار خاطر نمایندگان محترم رساندیم قضایا و پیش‌آمد‌هایی برخلاف ترصد و میل ما واقع شده است که من‌جمله یکی این بود که در بعضی از قسمت‌های کشور ما قوای شوروی و در یک قسمت دیگری قوای انگلیس اقامت کند و چیز‌های دیگری که در آن یادداشت ملاحظه فرمودید که آن‌ها چه تقاضا کردند و ما در مقابل چه تقاضا کردیم و بالاخره چه نتیجه حاصل شد در نتیجه عجالتا قرار بر این شده است که قوای شوروی و انگلیس در بعضی از قسمت‌های خاک ما باشند این‌ها برای یک مقاصدی آمده‌اند حوائجی دارند کار‌هایی دارند ناچار رفت و آمد‌هایی از این شهر به آن شهر – از این خط به آن خط می‌کنند. این رفت و آمد‌ها بر حسب اطمینان‌های کتبی و شفاهی که داده شده است به هیچ وجه مزاحم حال دولت و ملت ایران نخواهد بود و بر ضدیت و مخاصمت و مزاحمت مردم نیست مثلا همین الان خبر دادند که قوای خارجی از جا‌هایی حرکت و به طرف تهران نزدیک می‌شوند هرچند که دولت اقدامات کرده است که قوا به شهر تهران نیاید و امیدواریم که این اقدامات موثر باشد، ولی فرضا هم که نزدیک تهران بیایند این را باید خاطر آقایان نمایندگان مسبوق باشد که این‌ها برای مخاصمت نمی‌آیند برای مقاصد خوشان نسبت به کار‌هایی که دارند می‌آیند و می‌روند. اگر احیانا از این حرکات به گوش آقایان خبری رسید آقایان نمایندگان و مردم تصور نکنند مقاصد خصمانه‌ای دارند. آن اندازه‌ای که به ما اطمینان داده‌اند و ما هم البته این اطمینان را حاصل کرده‌ایم مطلب این است، ولی باز مبادا مثل چند روز پیش مردم تهران وحشت کنند و اسباب زحمت برای ما فراهم گردد و از شنیدن بعضی اخبار پریشان شوند و به دست و پا بیفتند و در نگاهداری امنیت و ارزاق شهر کار بر ما سخت شود و مشکلات برای ما ایجاد گردد. از این جهت عرض کردم که عموم ملت و عموم مردم مطلع باشند که از این حیث پریشان‌خاطر نباشند و به هراس نیفتند.
ختم جلسه
نزدیک ظهر مجلس پایان یافت و جلسه آینده به روز سه‌شنبه 26 شهریور چهار ساعت بعدازظهر موکول گردید.
مشروح مذاکرات مجلس برگرفته از اطلاعات؛ سه‌شنبه 25 شهریور 1320.