بزرگنمايي:

بانو نیوز -
بیست وهشتمین نشست از سلسله درس گفتارهایی درباره سنایی با موضوع «سکوت عرفانی از دیدگاه سنایی» با سخنرانی دکتر قربان ولیئی (شاعر و عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان) در مرکز فرهنگی شهر کتاب شهید بهشتی تهران برگزار شد.
قربان ولیئی سخنرانی خود را با بیان خاطره ای درباره سکوت شروع کرد و گفت: بنیادی ترین، اصلی ترین و اساسی ترین راه برای تحول بنیادی شخصیت، ساکت شدن ذهن است و کمیاب ترین رویداد در عالم از ابتدای بشریت تاکنون همین سکوت ذهن است و خوش به حال کسی که یک دقیقه سکوت ذهن داشته باشد که جان آدمی را متحول می کند. هیچ چیز نیرومندتر از سکوت باطنی، ضمیر و جان در تحول شخصیت آدمی و مظلوم تر از این واژه و ناشناخته تر از این روش وجود ندارد و باید گفت که بزرگ ترین تئوریسین جوان این نظریه بی تعصب، مولوی است.
سنایی آدم الشعرای شعر عرفانی است
وی با بیان این که درباره سکوت سخن گفتن خود یک کار پارادوکسیکال و متناقض نما ست، ادامه داد: حقیقت این است که اگر من آدم توانمندی بودم باید در این جلسه به نیابت از سنایی یک ساعت سکوت می کردم. حکیم سنایی آدم الشعرای شعر عرفانی است، همچنان که حضرت آدم نخستین انسان است، نخستین کسی که شعر عرفانی را آغاز کرد و به آن پرداخت همین سنایی بزرگوار است و حقیقتا آن تعبیر شفیعی کدکنی در مقدمه کتاب «تازیانه های سلوک» که گزیده قصیده های سنایی است، در غایت دقت است که هر چه که عرفای شاعر بعدی گفتند، در سنایی است؛ یعنی هر چه را که مولوی، عطار و بقیه گفته اند به نحوآشکار یا ضمنی در آثار سنایی هست و یکی از موارد همین سکوت است.
عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان در ادامه به ریشه یابی وا ژه سکوت پرداخت وگفت: معنای قاموسی سکوت، زبان فرو بستن و این است که تارهای صوتی حنجره شما حرکت نکند که بدیهی است اما این معنا را سکوت زبانی یا ظاهری می گوییم که پیام عرفا، قبل از آن ها اخلاقیون و قبل تر از همه این ها پیام انبیا بوده است.
از قوی ترین شهوت های انسانی، سخن گفتن است
به گزارش ایبنا، وی در ادامه با قرائت احادیثی از پیامبر (ص) و اشعاری از شاعرانی چون غزالی به گناهان زبان اشاره کرد و افزود: خود فرو بستن همین زبان ظاهری موجب رستگاری فی الجمله آدمی می شود. عارف این بستن زبان ظاهری را مقدمه ای برای بستن زبان ذهن می داند. یکی از قوی ترین و شاید قوی ترین شهوت های انسانی سخن گفتن است، به همین دلیل است که زندان انفرادی هنوز سخت ترین مجازات است، چون کسی نیست که با انسان سخن بگوید.
مهم ترین کارکرد عرفانی سکوت زبانی تفرد است
این شاعر با خواندن ابیاتی از سنایی در تشویق به سکوت زبانی، بیان کرد: یکی از کاردکردهای سکوت زبانی عبارت از این است که شما را تنها می کند و زمانی که تنها شدید، راهی به جز رجوع به خویشتن که غایت و هدف عارف است ندارید. بنابراین مهم ترین کارکرد عرفانی سکوت زبانی تفرد است، چون با سکوت به تدریج افراد از کنار شما پراکنده می شوند. سکوت زبانی و ظاهری بعد از مدتی تمرین، منجر به نوع دوم سکوت که سکوت ضمیر نام دارد، می شود. یعنی ذهن شما هم دیگر سخن نمی گوید.
ولیئی در ادامه گفت: چندین کتاب و مقاله برای تقسیم بندی سکوت نوشته شده که همه این تقسیم بندی ها غیر منطقی است. خود من یک تقسیم بندی برای سکوت انجام داده ام که اولا روش من برای یافتن انواع سکوت یک روش ریاضی بوده و ثانیا آن چه را که درباره سکوت در پیشینه فرهنگ ما وجود داشته خوانده ام و در یک مدل منطقی که آن را از مدارهای منطقی گرفته ام، ارائه کردم.
عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان با بیان این که ما یک دوگانه زبان و ضمیر یا ذهن داریم، افزود: با این دو منطقا و به حسب عقل چهار حالت برای گویایی و گنگی پیش می آید. حالت اول زمانی است که هم زبان و هم ضمیر گویا هستند، در حالت دوم هر دو خاموش هستند، زبان گویا و ضمیر خاموش حالت سوم و عجیب ترین نوع آن است و حالت چهارم زمانی است که هم ضمیر گویا و هم زبان خاموش باشد. مردم بیشتر در حالت زبان گویا و ضمیر گویا هستند و بیشترین حالتی است که اتفاق می افتد اما زبان خاموش و ضمیر خاموش، حالت عارف است.
خداوند از حنجره عارف سخن می گوید
وی ضمن توضیح مختصر درباره چهار حالت گویایی و گنگی و خواندن ابیاتی درباره هر کدام، اضافه کرد: خاموش بودن شرط استماع کلام مستمر، جاری و بی وقفه خداوند است. صدای خداوند یک آن هم قطع نمی شود و اگر ساکت و خاموش باشیم، حتما آن را خواهیم شنید. خداوند پیوسته در سخن است ولی ذهن گویای ما آن را نمی شنود در صورتی که دینداری همین تجربه استماع صدای خداوند است و آن زمان که این سخن استماع شد، خداوند از حنجره عارف سخن خواهد گفت. بنابراین ضمیر عارف باید خاموش باشد. وقتی عارف سخن می گوید در واقع خداوند است که از حنجره او حرف می زند و عارف گوینده با مخاطبانش از جهت شنیدن سخنانی که به ظاهر خودش می گوید، یکسان است. یعنی خودش هم می گوید و هم همزمان برای اولین بار می شنود که این کیفیت اسرارآمیزی است که گرچه در اشعار مولوی کامل بیان شده ولی سنایی قبل از آن بذرهایش را پاشیده و تعبیر بسیار زیبای خاموش گویا را به کار برده است.
سخنران نشست در ادامه به ضرورت پرداختن به خود عرفان در درس گفتارهایی درباره سنایی اشاره کرد و افزود: متاسفانه عرفان تعاریف ذوقی زیادی دارد ولی اگر بخواهم خیلی خلاصه بگویم عرفان عبارت است از بینش واقعیت وحدانی هستی. پس عارف کسی است که تجربه عرفانی دارد و تجربه عرفانی، همان تجربه امر واحد است و عرفان عملی یا عمل عرفانی هم تمهیداتی است که برای حصول تجربه عرفانی صورت می گیرد.
سکوت عرفانی مهم ترین رکن عمل عرفانی
ولیئی در ادامه به تعریف انواع عرفان اشاره کرد و گفت: سکوت عرفانی مهم ترین رکن عمل عرفانی است و محور عمل عرفانی همین سکوت زبان و سکوت ذهن است. خود خاموشی ضمیر یک تجربه عرفانی است که در آن امر واحد مشهود باشد. چون شما در خاموشی ضمیر و سکوت باطنی هیچ مفهومی ندارید و این حالت، حالت شهود خداوند است. بنابراین تجربه سکوت ذهنی، اتفاق شگفت انگیزی است که همان تجربه شهود خداوند است، چون خداوند شبیه هیچ چیز نیست و رندانه بگویم که اگر به هیچ فکر کنید یعنی به خدا اندیشیده اید.
برای بیان عرفان راهی جز ادبیات نیست
عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان با قرائت ابیاتی از سنایی درباره سکوت ضمیر و به هیچ نیندیشیدن، گفت: غایت سلوک عرفانی فناست و فنا حالت شخصی است که ضمیر او خاموش شده است و در آن حالت هیچ چیز نمی فهمد که از نظر علمی و پزشکی نمی دانم چه اصطلاحی باید برای آن به کار برد، بنابراین لازم است که تاکید کنم راهی برای بیان عرفان جز ادبیات نیست. فنا اوج بودن است و ذهن در این حالت در اوج آگاهی است.
وی در ادامه به چند نکته روش شناختی برای کسانی که دغدغه پژوهش در آثار سنایی را دارند، اشاره کرد و افزود: نخست این که زمانی که می خواهید درباره سنایی، حافظ یا هر شاعر دیگری بررسی کنید، باید یادتان باشد که این شعر است و کارکرد اصلی شعر تخیل و ایجاد انفعال نفسانی است، یعنی باید بتواند شما را متاثر کند، ما در ایران برای بررسی یک مفهوم در یک متن ادبی، هنوز در آغاز راه هستیم. یعنی این که اگر ما بخواهیم دیدگاه اخلاقی یا عرفانی یک شاعر را درباره یک موضوع به دست آوریم باید سراغ کارهای تعلیمی او برویم، یعنی برای سنایی باید به سراغ حدیقه و قصاید او برویم چون اگر به سراغ غزل های او برویم به مشکل و تناقض برمی خوریم. چون در ژانر تعلیمی حواس شاعر جمع است و قصد تعلیم دارد ولی در ژانر تغزلی چنین نیست.