بزرگنمايي:

آریا بانو - چین اخیرا به اجرای سیاست محدود کردن تعداد فرزندان خانواده‌ها پایان داده و دولت این کشور نگران پیر شدن جامعه چین است.

بدر عین حال سایر کشورهای آسیایی نیز با چالش‌های دموگرافیک و رشد ناموزون و حتی منفی جمعیت روبه‌رو هستند.
نگرانی پیشین که برخاسته از رشد انفجاری جمعیت در جهان بود، جای خود را به نگرانی‌های ناشی از کاهش جمعیت در بسیاری از کشورها داده است؛ نگرانی‌ای که تنها به کشورهای اروپایی محدود نمی‌شود، بلکه چین و کشورهای توسعه‌یافته دیگر آسیا، نظیر ژاپن را نیز در بر می‌گیرد.
مشکلات ناشی از تحولات دموگرافیک (جمعیت‌شناختی) دو جنبه‌ی متفاوت را شامل می‌شوند. نخست اینکه نرخ رشد جمعیت در بسیاری از کشورها کاهش یافته و از سوی دیگر همراه با افزایش طول عمر انسانها، شمار شهروندان سالمند در مقایسه با تعداد کودکان و جوانان رو به افزایش است. همین دو موضوع به چالشی بزرگ برای آینده سامانه‌های اجتماعی در کشورهای پیشرفته بدل شده است.
دلیل اصلی این تحول به نرخ تولد در جوامع پیشرفته صنعتی و کشورهای تازه‌صنعتی شده (به استثنای هند) برمی‌گردد. در این کشورها، شمار فرزندان هر زن به کمتر از 2،1 کودک رسیده است. این در حالی است که این میزان زاد و ولد برای حفظ جمعیت یک کشور ضروری است.
دولت‌ها برای تاثیر نهادن بر نرخ زاد و ولد در کشورهای مختلف از سیاست‌های مختلفی پیروی می‌کنند. این در حالی است که ارزیابی دقیق نتایج سیاست‌های ناظر بر تنظیم خانواده در این کشورها بسیار دشوار است.
چین و سیاست تک فرزندی
جمهوری خلق چین پس از دوره مائو، سیاست "یک خانواده، یک کودک" را تصویب کرد. علت اتخاذ این تصمیم تضمین آن رفاه اجتماعی بود که دنگ شیائوپینگ در چین دنبال می‌کرد. اما پس از گذشت چند دهه از اجرای آن سیاست، برنامه‌ریزان جمهوری خلق چین به این نتیجه رسیدند که کاهش نرخ رشد جمعیت می‌تواند دشواری‌های اجتماعی بسیاری را در پی داشته باشد.
از این رو، چین در سال 2015 رسما از سیاست یک خانواده یک کودک فاصله گرفت. البته در همان ایام نیز، سیاست یک خانواده یک فرزند به علت استثناهایی که دولت قائل شده بود عملا تبدیل به یک و نیم فرزند به ازای هر خانواده شده بود.
اکنون به نظر می‌رسد که دولت چین تصمیم دارد هرگونه محدودیتی درباره تعداد فرزندان را لغو کند. در طرح جدید حقوق خانواده دولت چین که قرار است در سال 2020 تصویب شود، رفع هرگونه محدودیتی برای تعداد فرزندان یک خانواده پیش‌بینی شده است.
اما برای اینکه دولت چین در اجرای این سیاست موفق گردد باید برای زنان امکانات جدیدی در نظر گیرد. امکاناتی که هماهنگ کردن زندگی خصوصی و حرفه‌ای زنان را تسهیل سازد.
بسیاری از شرکت‌ها در چین به سیاست جدید دولت در رابطه با حذف محدودیت فرزند با دیده تردید و بدبینی می‌نگرند. حتی پیش‌بینی می‌شود که بسیاری از شرکت‌ها از استخدام زنانی که تمایل به داشتن فرزند دارند، اجتناب بورزند.
همچنین به نظر می‌رسد که بسیاری از خانواده‌ها نیز با توجه به افزایش هزینه بزرگ کردن فرزندان و به‌ویژه تامین هزینه تحصیلات خوب برای کودکان خود کماکان از همان سیاست پیشین، یعنی "یک خانواده، یک کودک" پیروی کنند.
پایان سیاست یک خانواده، یک کودک، عملا باعث افزایش قابل ملاحظه‌ نرخ زاد و ولد در چین نشد. به عنوان نمونه شمار متولدین سال 2016 به جای سه میلیون کودکی که پیش‌بینی شده بود، یک میلیون و 300 هزار کودک بود.
پیشنهاد افزایش نرخ زاد و ولد در چین توسط دو پژوهشگر مسائل اجتماعی در دانشگاه "نان‌جینگ" مطرح شده است. بر اساس این پیشنهاد، همه شاغلین بدون فرزند زیر 40 سال باید بخشی از حقوق ماهیانه خود را به صندوقی پرداخت کنند که برای حمایت از نوزادان تشکیل شده است.
در مقابل هر خانواده‌ای که دو کودک داشته باشد می‌تواند از صندوق یاد شده کمک مالی مربوط به کودکان دریافت کند. خانواده‌هایی که کمتر از دو کودک دارند، تنها پس از رسیدن به سن قانونی بازنشستگی می‌توانند از این صندوق تقاضای دریافت پولی را بکنند که به صندوق یاد شده پرداخت کرده‌اند.
تلویزیون دولتی CCTV پیشنهاد این دو پژوهشگر را ایده‌هایی "کاملا غیرعقلانی" دانسته است. مفسر این تلویزیون گفته است که برای افزایش تعداد کودکان باید به خانواده‌های جوان از حیث مالی کمک کرد و نه آنکه بر فشارهای مالی آن‌ها افزود.
یکی از کارشناسان امور تربیتی چین در واکنش به طرح پیشنهادی این دو پژوهشگر گفته است که دولت باید به جای راه‌اندازی یک صندوق مربوط به حمایت از نوزادان، صندوقی برای کمک به تحصیل و آموزش فرزندان راه‌اندازی کند.
بر اساس پیشنهاد این کارشناس امور تربیتی دولت باید بخشی از هزینه‌های آموزشی، درمانی و زندگی کودکان را تا رسیدن آن‌ها به سن قانونی برعهده گیرد.
به باور این کارشناس به دنیا آوردن یک کودک هزینه‌ای ندارد، اما بزرگ کردن یک کودک امری پرهزینه است. این کارشناس پیشنهاد کرده است که طرح حمایت از کودکان و نوجوانان ابتدا در مناطق محروم به مورد آزمایش گذاشته شود و پس از مطمئن شدن از نتیجه بخش بودن آن در دیگر نقاط نیز اجرا گردد.
سیاست تنظیم خانواده در هند
هند نیز از یک جمعیت جوان برخوردار است. اما نبود امکانات کافی شغلی مانع از بهره‌گیری دولت هند از این "سرمایه اجتماعی" می‌شود.
نشریه "اکونومیست" درباره هدر رفتن این جمعیت جوان و فعال در هند هشدار داده است. یکی از دلایلی که منجر به هدر رفتن این "سرمایه اجتماعی" در هند می‌شود، ناتوانی دولت هند در ایجاد فرصت‌های شغلی است.
نرخ رشد اقتصادی در هند رو به کاهش نهاده است. از سوی دیگر، استفاده از راهکارهای اتوماتیزاسیون در تولید، و همچنین نبود امکانات آموزشی کافی و کاهش میزان اشتغال در اقتصاد کشاورزی هند نیز از دیگر دلایل موثر در این موضوع اعلام شده است.
در مجموع جمعیت هند در حال افزایش است اما با تفاوت‌های چشمگیری در مناطق مختلف و در بین اقشار اجتماعی گوناگون.
به‌رغم گرایش نزولی رشد جمعیت در هند، شمار ساکنان این کشور در قیاس با کشورهای چین و ژاپن از رشد بالایی برخوردار است. حتی پیش‌بینی شده است که میانگین تعداد فرزندان هر خانواده هندی تا سال 2040 کماکان بیش از 2،1 کودک باشد و تنها پس از آن سال رو به کاهش نهد.
ژاپن و هوش مصنوعی
جمعیت ژاپن در مجموع پیر است. یک چهارم جمعیت این کشور 65 سال و بیشتر سن دارد. لایه‌های سالمند در جمعیت ژاپن در قیاس با سایر اقشار سِنی رو به افزایش است.
پیش‌بینی شده است که تعداد جمعیت ژاپن از 128 میلیون نفر در زمان حال به 112 میلیون نفر در سال 2045 کاهش یابد.
در سال 2005 دولت ژاپن نهاد مربوط به افزایش نرخ رشد جمعیت را راه‌اندازی کرد. کارشناسان سال‌ها پیش طرح‌هایی در ارتباط با کاهش محدودیت‌های ناظر بر ازدواج در ژاپن را به مسئولان این کشور پیشنهاد داده بودند.
حتی از حمایت و پشتیبانی مالی برای یافتن شریک زندگی سخن به میان آمده بود. اما همه‌ی این اقدامات و طرح‌ها نیز نتوانسته است باعث رشد جمعیت در ژاپن شود.
برخلاف دو کشور هند و ایران، بسیاری از فرصت‌های شغلی در ژاپن خالی هستند. بسیاری از شرکت‌های ژاپنی برای جذب نیروی کار از سیاست افزایش حقوق فاصله گرفته و بر آن هستند تا با عرضه فرصت‌های تفریحی و استراحتی و همچنین تعیین آزادانه ساعت کار، نیروی کار مورد نیاز خود را به دست آورند.
برخی از این شرکت‌ها برای جذب نیروی کار حتی اقدام به ارائه مشاوره در امور خانواده یا دادن مرخصی برای بچه‌دار شدن کرده‌اند.
اما همه‌ این اقدامات نیز نتوانسته‌اند تغییری محسوس و آشکار ایجاد کنند. از این رو، بسیاری از شرکت‌ها برای ادامه کار خود از هوش مصنوعی و روبات‌ها استفاده می‌کنند.
بسیاری از واحدهای تولیدی با استفاده از روبات‌ها، 365 روز و 24 ساعت در روز کار می‌کنند. حتی در زمینه‌های مربوط به سرویس و خدمات نیز ژاپن به استفاده از هوش مصنوعی و روبات‌ها روی آورده است.
سیاست خانواده در ایران
بنابر گزارش دویچه‌وله، ایران نیز همچون چین با کاهش قابل ملاحظه زاد و ولد روبه‌رو است. در ایران کاهش نرخ رشد جمعیت حتی بدون اجرای سیاست یک خانواده، یک کودک روی داده است.
در دوران پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، به رغم اجرای برنامه تنظیم خانواده از سوی دولت، رشد شمار اعضای خانواده‌ها متاثر از این برنامه‌ها نبود.
اما پس از پیروزی انقلاب میانگین تعداد کودکان یک زن در ایران حدود شش نفر بود. متوسط تعداد فرزندان هر خانواده در ایران در سال‌های دهه 60 شمسی (80 میلادی) و در دوران جنگ تحمیلی، حتی به شش و نیم کودک افزایش یافت. با این حال پس از جنگ تحمیلی، جامعه با یک قشر وسیع از جوانان روبه‌رو شد که اقتصاد قادر به جذب آن‌ها نبود و همین موضوع مشکلات اجتماعی جدیدی را در پی داشت.
پس از آن سیاست‌های متفاوتی در باب تنظیم خانواده در ایران در پیش گرفته شد و اکنون این کشور در پی اجرای برنامه‌هایی برای جبران کاهش رشد جمعیت است.
بر اساس ارزیابی کارشناسان زمینه‌های رشد جمعیت در ایران فراهم است. حتی امکان افزایش بخش فعال جامعه به نسبت کل جمعیت نیز وجود دارد. اما برای آنکه دولت بتواند از این شرایط مثبت به سود افزایش جمعیت بهره‌گیری کند، می‌بایست شرایط و امکانات اجتماعی لازم را فراهم آورد.