بزرگنمايي:

آریا بانو - تهران- ایرناپلاس- بازماندگی از تحصیل یک مسأله اجتماعی مهم است که باید با همکاری نهاد‌های اجتماعی و دولتی برای جلوگیری از آن برنامه‌ریزی کرد؛ مسأله‎ای که به اعتقاد یک پژوهشگر توسعه و آموزش در صورت عدم چاره‌اندیشی پیامد‌های بسیاری برای اجتماع خواهد داشت.

بازماندگی کودکان از تحصیل آثار مخربی بر وضعیت اجتماعی ایران در آینده خواهد داشت. کودکان بازمانده از تحصیل با احتمال بیشتری درگیر آسیب‌های اجتماعی می‌شوند. مریم صداقت، عضو هیأت علمی پژوهشکده مطالعات توسعه جهاد دانشگاهی در گفت‌وگو با ایرناپلاس به آسیب‌های اجتماعی و روانی این پدیده پرداخت و راهکارهای حل این مسأله را مورد بررسی قرار داد.
**هیچ نهادی برای رسیدگی به وضع بازماندگان از تحصیل پیش‌بینی نشده است
ایرناپلاس: کدام نهاد دولتی مسئول رسیدگی به وضعیت کودکان بازمانده از تحصیل است؟
صداقت: درواقع می‌توانیم بگوییم برای گروه بزرگی از دانش‌آموزان یا شهروندان که بازمانده از تحصیل می‌شوند هیچ نهادی پیش‌بینی نشده است و مشخص نیست چه سازمان یا نهادی تولیت آنان را به عهده دارد. خود این شفاف نبودن مسئولیت باعث می‌شود با وجود تلاش‌های بسیار زیادی که صورت می‌گیرد، نتیجه مناسبی به‌دست نیاید.
آموزش و پرورش مدعی است که امور دانش‌آموز را مادامی که در مدرسه حضور دارد به عهده دارد و این به عبارتی حرف درستی است. ولی در مورد دانش‌آموزی که از تحصیل بازمی‌ماند می‌گوید به‌قدری مسائل و فرایندها در این بخش در جریان است که نمی‌توانم سازوکار مجزایی تدوین کنم که این کودک را به مدرسه برگردانم و در مدرسه نگهدارم.
از آن طرف، بهزیستی اقدامات دیگری را تا پشت درهای مدرسه انجام می‌دهد. یعنی ممکن است با کمک‌ سمن‌ها تلاش‌های زیادی کند و کودک را به فضای تحصیل برگرداند ولی بعد از آن، این مسئولیت را به‌ نظام آموزشی واگذار می‌کند و به سبب اینکه به‌اندازه کافی، گفت‌وگو و تعامل‌ سیستماتیک وجود ندارد، مسأله رها می‌شود. این مسأله نقص چشمگیری در رصد کودکان بازمانده از تحصیل است.
**جنسیت در بازماندن کودک از تحصیل مؤثر است
ایرناپلاس: آیا جنسیت در بازماندن کودکان از تحصیل مؤثر است؟
صداقت: بله مؤثر است و در سال‌های گذشته مقداری الگوی آن تغییر کرده است. به خاطر غلبه نگاه جنسیتی که در بسیاری از مناطق کشور ما به‌ویژه در مناطق روستایی حاکم است، اکثر بازماندگان از تحصیل به‌ویژه در مقطع پس از ابتدایی، دختران هستند. در مطالعه‌ای که سال 95 وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی انجام داد، مشخص شد که در مقطع ابتدایی یک هماهنگی بین جمعیت تحت پوشش دختران و پسران را داریم ولی بعد از آن دختران بازماندگان بیشتری را تشکیل می‌دهند.
از طرف دیگر، در مناطق شهری و مناطق حاشیه‌ای، پسران به سبب اینکه درگیر مسائل مربوط به کار و اشتغال می‌شوند، بیشتر از تحصیل باز می‌مانند. به نظر می‌رسد که بسته به منطقه محل سکونت و مقطع تحصیلی تفاوت‌هایی به‌وجود می‌آید.
**در مناطق روستایی کمبود امکانات آموزشی موجب دور ماندن دختران از مدرسه است
ایرناپلاس: آیا شرایط آموزشی موجود مثل حضور معلم مرد برای یک مدرسه روستایی که هم دختران و هم پسران در آن درس می‌خوانند، در بازماندگی از تحصیل مؤثر است؟
صداقت: بله. این نگاه جنسیتی خیلی در روستاها مؤثر است. به این صورت که معلم مرد برای دختران پذیرفته نمی‌شود. اینکه دختران برای تحصیل به خارج از روستای خودشان بروند پذیرفته نمی‌شود و یا اینکه دختران جهت تحصیل در یک روستا یا شهر دیگر در خوابگاه‌های دانش‌آموزی و شبانه‌روزی مستقر شوند، از طرف خانواده‌ها پذیرفته نیست.
حتی بعضی از اقداماتی که وزارت آموزش و پرورش برای از بین بردن تفاوت جنسیتی در دسترسی به آموزش انجام داد و در برخی مناطق هزینه‌های زیادی شد تا مدارس شبانه‌روزی تأسیس شود مورد استقبال نبود. با وجود اینکه مدرسه برای دختران ساخته شده بود، خانواده‌ها هیچ رغبتی برای اینکه دخترشان را برای تحصیل ثبت‌ نام کنند، نشان ندادند. به نظر می‌رسد در بعضی از مناطق کشور این نگاه جنسیتی خیلی غالب است.
**تحصیل، شکلی از جامعه‌پذیری است
ایرناپلاس: بازماندن از تحصیل چه آسیب‌هایی را به لحاظ روانی برای کودک به‌دنبال خواهد داشت؟
صداقت: تحصیل فقط حضور در مدرسه و درس خواندن نیست. تحصیل یک جنس و شکلی از جامعه‌پذیری است و تجاربی را برای کودک فراهم می‌کند که این تجربه لزوماً در جای دیگر متناسب با سن کودک فراهم نمی‌شود و خود این اختلاف، یک اختلاف تأثیرگذار در گستره زندگی این فرد خواهد بود.
حتی اگر این فرد به موفقیت‌هایی هم از نظر شغلی و از نظر اقتصادی دست پیدا کند، ولی به سبب اینکه این دوره تحولی در جایی که باید با گروه همسالان خودش تجربه می‌کرده، اتفاق نیفتاده، در بهترین شرایط این جای خالی همیشه در زندگی کودک خواهد بود.
**کودک در سن 6 تا 18 سالگی باید در مدرسه باشد
خیلی وقت‌ها کودک به سبب شرایط نابهنجار از مدرسه بازمی‌ماند. درگیر شدن در شبکه‌های کار، شبکه‌‌های قاچاق دستیابی به‌نوعی از زندگی با بزرگسالان، به هیچ وجه برای این کودک مناسب نیست و خیلی زود او را به عرصه‌ای از زندگی می‌راند که برای آن آماده نیست. کودک به سبب کاری که انجام می‌دهد استقلال‌هایی به‌دست می‌آورد که نباید در آن سن پیدا کند. همین سبب می‌شود کودک، نوعی از هوش هیجانی که هنوز ظرفیت پذیرش آن را پیدا نکرده است، تجربه ‌کند.
درواقع می‌شود گفت کودک در 6 سالگی تا 18 سالگی باید در مدرسه باشد. حالا این‌که مدرسه چه شرایطی باید داشته باشد تا تأثیرات مثبتی بگذارد، بحث جداگانه‌ای است ولی در همین شرایط، در همه دنیا این بخشی از حقوق کودک است که از تحصیل رایگان و بودن با همسالان خودش و تجارب کودکی بهره‌مند شود.
**کودک بازمانده از مدرسه درگیر آسیب اجتماعی می‌شود
ایرناپلاس: بازماندن از تحصیل چه آسیب‌هایی را به لحاظ اجتماعی به‌دنبال خواهد داشت و چه اثراتی بر میزان آسیب‌های اجتماعی دارد؟
صداقت: خیلی از این کودکان متأسفانه درگیر بزه و اعتیاد می‌شوند. وقتی مطالعات طولی در مورد این کودکان انجام می‌شود، ملاحظه می‌شود که طلاق و ناکامی در زندگی مشترک را نیز تجربه می‌کنند. این‌ها معمولاً روابط اجتماعی مناسبی هم ندارند. تحصیل الان در کشورهای در حال توسعه بحث سرمایه‌گذاری ملی است و فقط این نیست که به یک مهارت‌هایی دست پیدا کنیم. برای جامعه‌ای که در آن تحصیل اولویت دارد، بخش عمده‌ای از کودکان آن وارد این فرآیند می‌شوند و از آن خارج می‌شوند. این جامعه‌ سلامت بالاتری دارد، اشتغال در آن بالاتر است، مهارت‌های زندگی افراد در آن وضعیت بهتری دارد، روابط اجتماعی بهتر و آسیب‌های اجتماعی کمتر است.
برای همین است که بحث آموزش از اواخر سده گذشته در دنیا همیشه یکی از بحث‌های جدی بوده است. برای بهزیستی بحث تحصیل یک بحث کاملاً ضروری است و برای همین است که یونسکو، سازمان‌های جهانی و کنوانسیون‌های جهانی که برای آموزش و تحصیل برای همه (که خوشبختانه کشور ما هم در آن بود و یک دوره‌ای را به اتمام رساند و حضور در آن برنامه باعث شد که جهش‌های خیلی خوبی در افزایش پوشش تحصیلی در اواخر دهه 80 و اوایل دهه 90 داشته باشیم)، متأثر از همین واقعیت است که تحصیل از افراد، فرد دیگری می‌سازد.
**دولت باید بپذیرد که به‌تنهایی از عهده معضل بازماندگی از تحصیل برنمی‌آید
ایرناپلاس: راه‌ حل جبران وضعیت موجود برای این کودکان چیست؟
صداقت: در گام اول دولت باید بپذیرد که به‌تنهایی نمی‌تواند از عهده چنین معضلی بربیاید. باید یک وفاق و عزم عمومی در سطوح مختلف سیاستگذاری، قانونگذاری، برنامه‌ریزی، مجریان، دولت و سازمان‌های مردم‌نهاد به‌وجود آید و هر دستگاه متناسب با ظرفیت‌هایی که دارد تکلیف بپذیرد و بعد در ارتباط مدونی که وجود دارد، پیگیری، نظارت و گزارش شود می‌تواند وضعیت را بهتر کند.
در گذشته که پوشش تحصیلی کمتر و تعداد زیادی از بازماندگان را داشتیم، شاید اقدامات دولت به‌تنهایی مؤثر بود و به حد خوبی رسید، ولی به‌جایی رسیدیم که پر کردن این شکاف کار سختی است و نیاز داریم دولت از سایر افرادی که می‌توانند بازیگران خوبی برای این عرصه باشند، کمک بگیرد.
**باید به سمت عملی کردن برنامه‌های در نظر گرفته شده و حل معضل برویم
ایرناپلاس: به چه پژوهش‌هایی در این حوزه نیاز است تا آمار صحیح مشخص شود و واقعیت را به‌خوبی مشخص کند تا راهگشای برنامه‌ریزی باشد؟
صداقت: مطالعات خوبی طی این دهه و اواخر دهه گذشته صورت گرفته است و تلاش شده که تصویری واقعی از وضعیت کودکان بازمانده از تحصیل ترسیم شود. در حال تکمیل این تصویر هستیم که گام خوب و مؤثری بوده است. اما به‌جایی رسیدیم که نیاز هست علاوه‌بر اینکه شناخت و آگاهی را از وضعیت موجود پیدا کردیم، به سمت وضع مطلوب حرکت کنیم.
مثلاً بحث کودکان دوزبانه یکی از بحث‌های جدی در آموزش و بازماندگی از تحصیل است و مدت‌هاست در مورد دوزبانگی و بازماندگی از تحصیل می‌شنویم و تقریباً می‌دانیم چه کاری باید انجام شود ولی اقدام مشخصی صورت نگرفته است. چرا؟ چون اول باید در کارهای پژوهشی دقیقی که در دانشگاه‌ها و مؤسسات مربوط صورت می‌گیرد این پدیده را خوب بشناسیم، زوایا را بررسی، راهکارها استخراج و به آزمون گذاشته شود و بعد در قالب توصیه‌هایی برای کسانی که سیاست‌گذار و برنامه‌ریز هستند بتوانیم مؤثرتر حرکت و عمل کنیم.
یا در موارد دیگر مثل مسائل مربوط به دختران (مانند بازماندگی از تحصیل به علت ازدواج زودهنگام)، آسیب‌های اجتماعی‌، اشتغال کودکان و... آمارها مناسب و قابل‌ بررسی است. مؤسسات مختلف هم درگیر این موضوع شده‌اند و تا جایی که نیاز داریم آمار را می‌توانیم به خدمت بگیریم، مخصوصاً با سرشماری سال 95 و با سؤالات مشخصی که در آن گنجانده شده بود.
فکر می‌کنم در بخش آمارها مشکلی نداریم و باید از این بخش عبور کرده و به این سمت برویم که ببینیم متناسب با هر کدام از این عواملی که شناخته شده است چه می‌توان کرد.
بحث مسائل فرهنگی، به‌ویژه در سیستان و بلوچستان و خوزستان دیگر برای ما ناشناخته نیست، ولی اینکه چطور از کمند این مسائل خارج شویم مسأله است و به نظرم در حال حاضر باید بر این مسائل تمرکز کنیم.
گفت‌وگو از مهدی نجفی‌خواه
**اداره کل اخبار چندرسانه‌ای**ایرناپلاس**