بزرگنمايي:

آریا بانو - دهل یک ساز کوبه‌ای و در دسته‌ی پوست صدا‌های دوطرفه است. پوست صدا بودن بدین معنی است که صدا از طریق ضربه زدن به پوست تولید می‌شود و دوطرفه بودن هم یعنی هر دو طرف ساز پوست کشیده شده است و به آن ضربه زده می‌شود. ساز دهل در دو منطقه‌ی سیستان و خراسان بسیار مرسوم و پرکاربرد است.


سرویس فرهنگ و هنر - در نواحی مختلف ایران پوست صدا‌ها و یا ساز‌های کوبه‌ای دارای پوست به وفور یافت می‌شود که هر کدام ساختار و ویژگی‌های خاص خود را دارند. در نواحی مختلف از این ساز‌های کوبه‌ای یا به صورت تکنوازی یا همراه با ساز‌های دیگر استفاده می‌کنند. یکی از این ساز‌های کوبه‌ای دهل است که در دو شهر سیستان و خراسان رواج دارد. در متن‌های مختلف دهل را داول، تاول و داوول هم می‌گویند. با ما همراه باشید تا با این دو نوع دهل بیشتر آشنا شوید.
ساز دهل سیستان
معرفی دهل سیستان
دهل سیستان یک پوست صدای دوطرفه است که با چوب نواخته می‌شود. به طور کلی همه دهل‌ها بدنه‌ای استوانه‌ای دارند که بر دوسر آن‌ها پوست کشیده می‌شود، ولی ارتفاع این بدنه در نواحی مختلف متفاوت است. در مجموع می‌توان گفت دهل‌ها بدنه‌ای نسبتا بلند یا نسبتا کوتاه دارند.

ویژگی‌های ظاهری و ساختاری دهل سیستان
این ساز، استوانه‌ای نسبتا بلند و بزرگ چوبی و گاه فلزی است که بر دو سر آن پوست کشیده‌اند. پوست را در هر طرف ابتدا دور طوقه‌ای فلزی یا چوبی می‌کشند و بعد با طناب به شکل خاصی به بدنه‌ی دهل متصل می‌کنند. دهل با تسمه‌ای نسبتا بلند از شانه‌ی چپ نوازنده آویزان می‌شود. طرف راست دهل با چوبی قوس دار (چوب یا مضراب ساز دهل) به صدا در می‌آید و طرف چپ‌با دو چوب کوچک (نلوک) که به انگشت‌های دست چپ بسته می‌شوند نواخته می‌شود.
تکنیک‌های اجرایی دهل سیستان
چوب دهل در دست راست نوازنده قرار می‌گیرد و نلوک‌ها به انگشت‌های سوم و چهارم دست چپ‌ با نخ بسته می‌شوند. دست راست نقش اصلی را در نواختن ساز دهل و ایجاد تقارن‌های اصلی متریک _ ریتمیک بر عهده دارد. صدای برخورد چوب دهل با پوست سمت راست بسیار شدید، پر حجم و بم است. وظیفه‌ی نلوک‌های دست چپ ایجاد تزئیینات ریتمیک و تکمیل اجزای ریتم است. در مجموع دست‌های راست و چپ نقش‌های متفاوتی دارند و مکالمه‌ای ریتمیک میان خود انجام می‌دهند.
موارد و نوع استفاده‌ی دهل سیستان
ساز دهل سیستان فقط در مجالس عروسی و شادمانی و گاه در مراسم کشتی محلی نواخته می‌شود و ساز همراهی کننده‌ی سرنا است. این ساز در گذشته وظیفه‌ی خبر رسانی را نیز بر عهده داشته است.
جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دهل سیستان
بدنه: چوب جنگلی یکپارچه، فلز (بشکه) پوست: پوست بز چوب (مضراب): چوب جنگلی، چوب گز

ساز دهل خراسان
معرفی دهل خراسان
دهل خراسان نیز پوست صدای دوطرفه‌ای است که با چوب نواخته می‌شود. خراسان را می‌توان از نظر فرهنگی به سه منطقه‌ی جنوب، شرق - مرکز و شمال تقسیم کرد. در تمام این مناطق ساز دهل متداول است. جنوب خراسان شامل شهرهایی، چون بیرجند، گناباد، قاین و فردوس است. دهل بیرجند به خاطر مشترکات فرهنگی تا حدودی شبیه دهل سیستان است. اما دهل‌های رایج در سایر شهر‌های جنوب خراسان تا حدودی به هم شبیه هستند. در خراسان شرقی - مرکزی (تایباد، تربت جام، کاشمر و ...) نیز دهل متداول است و ساختمان آن تفاوت قابل توجهی با دهل‌های جنوب خراسان - به جز بیرجند، ندارد. ساز دهل شمال خراسان نیز دز مجموع شبیه دهل‌های دیگر مناطق خراسان است.
ویژگی‌های ظاهری و ساختاری دهل خراسان
دهل‌های متداول در خراسان، به جز بیرجند، که در مجموع ویژگی‌های ظاهری نسبتا مشترکی دارند استوانه‌ی چوبی نسبتا کوتاهی هستند که بر دو سر آن پوست کشیده‌اند. این استوانه از گرد کردن تسمه‌ای چوبی ایجاد شده است. پوست را در هر طرف، ابتدا دور طوقه‌ای چوبی و گاه فلزی می‌کشند و طوقه‌ی همراه پوست را با طناب به شکل خاصی به بدنه‌ی این ساز متصل می‌کنند. دهل خراسان نیز معمولا با تسمه یا طناب از شانه‌ی چپ نوازنده آویزان می‌شود. طرف راست ساز با چوبی که اندکی قوس دارد، و طرف چپ با ترکه‌ای باریک به صدا در می‌آید.
جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دهل خراسان
بدنه: چوب‌های جنگلی، توت، چنار، سپیدار
پوست: پوست‌های بز، گوسفند، آهو بزغاله
چوب (مضراب): چوب‌های گز، سیاچو، گردو، زردآلو
ترکه: چوب بید
طوقه: چوب‌های قابل انعطاف
طناب: نخ، موی بز، پلاستیک

تکنیک‌های اجرایی ساز دهل خراسان
چوب دهل در دست راست نوازنده و ترکه در میان انگشت‌های دست چپ او قرار می‌گیرند. دست‌های راست و چپ در ایجاد تقارن‌های متریک و ریتمیک مکمل هم هستند و نوعی مکالمه‌ی ریتمیک به وجود می‌آورند. صدای برخورد چوب به پوست سمت راست قوی، پرحجم و بم است و صدای برخورد ترکه به پوست سمت چپ تیز، نافذ و زیر است.
موارد و نوع استفاده‌ی دهل خراسان
دهل ساز همراهی کننده‌ی سرنا است و مجالس عروسی و شادمانی مهم‌ترین عرصه‌ی حضور ساز دهل و ساز سرنا است. رپرتوار سرنا و دهل خراسان شامل آهنگ‌های رقص، مراسم اسب چوبی (گناباد، سبزوار و شمال خراسان)، اجرای برخی مقام‌های اصلی منطقه و برخی ترانه‌ها است.
در پایان کلیپی از دهل نواز سیستانی را با هم مشاهده می‌کنیم.