چاپ

آریا بانو - تهران-ایرناپلاس- عربستان سعودی سال‌ها، یک مثال عیان و بی‌چون و چرا از جامعه مردسالار در نگاه‌های اجتماعی بود که در طی سالیان متمادی سنت‌های قبیله‌ای زن‌ستیز را به لایه‌های حقوقی و قانونی این کشور کشانده بود.

تمام رسومی که اغلب از نگاه بیرونی مضحک به نظرمی‌رسیدند، با توجیهات قانونی و البته دین، مشروعیت بخشیده شده و باعث سرکوب اقشار مختلف جامعه عربستان، علی‌الخصوص زنان شده بودند. چند ماه پیش، خبر اصلاحات در حقوق زنان عربستانی که شامل حق رانندگی، حضور در ورزشگاه‌ها و پخش خوانندگی زنان و کنسرت‌های مختلط بود، بسیاری را شگفت‌زده کرد. اما ریشه این اصلاحات چیست؟
در شرایط کشورهایی مانند عربستان که ساختار اقتدارگرای آن، مانع از تأثیرگذاری جنبش‌های اجتماعی اصلاحی می‌شوند، باید ریشه اصلاحاتی از این دست را در نوع دیگری از حرکت‌های مردمی جستجو کرد که نه در چارچوب‌های مرسوم جنبش می‌گنجند و نه در چارچوب‌های انقلاب، و آن ناجنبش‌های اجتماعی است که «آصف بیات» در کتاب «زندگی همچون سیاست» به تشریح این مدل پرداخته است.
در این نگاه، برخلاف معیارهای جنبش، نیازی حتمی به‌وجود یک رهبر یا ساماندهی تجمعات و هدفمندی و در نظر گرفتن آلترناتیو نیست، بلکه ناجنبش‌های اجتماعی درواقع یک مدیریت هوشمندانه از حضور مردم در خیابان‌هاست. در این نگاه، «خیابان» که در نگاه عمومی یک مکان منفعل و صرفاً محلی برای گذر، عبور و مرور قانونمند و نمادی از کنترل شهر توسط مقامات است، به مکانی برای ابراز فعال اعتراضات تبدیل می‌شود. به عبارتی به‌جای آن قدرتی که در جنبش، در تجمع و به‌هم‌پیوستگی دیده می‌شد، در ناجنبش‌ها، در تأکید بر جریان عادی زندگی مردم و کنش جمعی افراد اتمیزه و غیرجمعی ظاهر می‌شود. در اینجا توان دولت هم در سرکوب آن‌ها بسیار کاهش می‌یابد، چرا که به‌سختی می‌توان جریان عادی زندگی مردم در خیابان را محدود کرد.
یکی از ابزارهای مهم قدرت جنبش‌ها، اعتصابات در نهادهایی همچون دانشجویان یا کارگران است، اما بخش زیادی از جامعه قدرت نهادی برای ایجاد اختلالی از این دست یعنی اعتصاب را ندارند، که عمده آن‌ها را زنان تشکیل می‌دهند. به همین علت راهبران اصلی ناجنبش‌های اجتماعی زنان هستند که این را در نمونه‌های اعتراضات زنان مصر و تونس و مراکش در قرن بیستم می‌توان دید.
حال به اصلاحات عربستان برمی‌گردیم. از گذشته محدودیت‌های فراوانی در قانون عربستان برای زنان اعمال می‌شد، در حوزه‌ی قوانین شهروندی، اشتغال و تحصیل، زنان عربستان برای استخدام باید پنج شرط درج شده در قانون را دارا می‌بودند که ازجمله‌ی آن‌ها اثبات نیاز زنان به درآمد بیشتر برای گذران زندگی بود. سختگیری در این شروط باعث شده بود که باوجود آمار 70 درصدی زنان تحصیل‌کرده، تنها 5 درصد آن‌ها مشغول به کار باشند. شرح سختگیری‌های تحصیلی برای زنان هم که مطول است؛ از اینکه تا سال 1948 و تأسیس اولین دبستان دخترانه، دختران مجاز به تحصیل نبودند و تا امروز که بیشتر آموزش‌های عالی و دانشگاهی برای آن‌ها مبتنی بر آموزش از راه دور اینترنتی است.
منع رانندگی برای زنان هم تاریخی به قدمت تأسیس این کشور دارد. در سال 1990 علمای عربستان فتوای حرمت رانندگی زنان را به علت مخالفت با شرع، اعلام کردند. در سال 2011 زنان عربستان کمپینی تشکیل دادند و منال شریف اولین زن راننده عربستانی، با انتشار فیلم رانندگی خود در اینترنت اعتراض به این قانون را شروع کرد. این اعتراضات منجر شد که سه سال پیش پارلمان عربستان طرحی برای آزاد کردن رانندگی زنان ارائه دهد و در آن شروطی ازجمله سن بالای 30 سال، لباس پوشیده و سنگین و همچنین داشتن رضایتنامه همسر یا پدر، مطرح شده بود. تا اینکه هم‌زمان با موج اصلاحات، ملک سلمان طی حکمی اعلام کرد زنان می‌توانند از ژوئن 2018 شخصاً و بدون نیاز به کسب اجازه از قیم قانونی‌شان گواهینامه رانندگی اخذ کنند و در هنگام رانندگی نیز لزومی به حضور محافظ نیست.
استراتژی ناجنبش‌های اجتماعی، همین پیشروی آرام مردم عادی است؛ انتشار فیلم از رانندگی، منتشر کردن عکس از انجام کارهای سخت مثل تعمیر ماشین یا ورزش‌های خاص. این کارها شاید با اعمال خارق‌العاده و ساختارشکن انقلابی تفاوت زیادی داشته باشند، اما با زندگی روزمره پیوند نزدیکی دارند و در چهارچوب محدودیت‌های ایدئولوژیکی و قانونی هستند. این رفتارها پیش‌فرض‌های رایج در مورد زنان و به‌تبع آن، بنیادهای محدودیت‌های قانونی و اجتماعی را زیر سؤال می‌برد و این دقیقاً همان هدف ناجنبش‌های اجتماعی است.
با همه این اوصاف نباید از تأثیر وضعیت بغرنج عربستان در افکار عمومی جهان بر اعمال این اصلاحات غفلت کرد. وجهه‌ جنگ‌طلب و خشنی که عربستان از خودش در سطح بین‌المللی نشان داده بود و فشار افکار عمومی بر این کشور به جهت حمایت مالی از جنگ و تروریسم، می‌تواند دلیل مناسبی برای هر نوع اقدام حاشیه‌ای به جهت کم کردن فشار باشد، اما باید روی دیگر فعال شدن و نتیجه‌بخش بودن این دسته از تحرکات اجتماعی در همسایگی ایران را نیز در تحلیل‌های اجتماعی بلندمدت و ایضاً کوتاه‌مدت جامعه‌ ایران، چنان‌که تاکنون هم دیده‌ایم، در نظر داشت.
* کارشناسی علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد
نشریه مکث، دانشگاه فردوسی مشهد
اداره کل اخبار چندرسانه‌ای *ایرناپلاس*