بزرگنمايي:
ماه مبارک رمضان، بافضيلت ترين و
بابرکت‌ترين ماه‌ها است؛ ماهي که خداوند متعال درهاي رحمت خويش را بر
بندگانش مي‌گشايد و کلام او که کامل‌ترين برنامه هدايت و سعادت انسان است،
در اين ماه بر پيامبر عظيم‌الشأن اسلام نازل‌شده است.
از نيمه ماه که مي‌گذريم، کم‌کم به شب‌هاي
قدر که از شب‌هاي مقدس و متبرک اسلامي است، نزديک مي‌شويم، اين شب، شب
نزول قرآن، شب فرود آمدن ملائکه و روح نيز نام گرفته است.
عبادت در شب قدر برتر از عبادت هزار ماه
است؛ در اين شب، مقدرات يک سال انسان‌ها و روزي‌ها، عمرها و امور ديگر مشخص
مي‌شود. ملائکه در اين شب بر زمين فرود مي‌آيند، نزد امام زمان (عج)
مي‌روند و آنچه را براي بندگان مقدر شده بر ايشان عرضه مي‌دارند.
شب‌زنده‌داري و تلاوت قرآن و مناجات و عبادت در اين شب، بسيار توصيه و
تأکيد شده است.
از اين رو هر يک از اقوام ايراني از کرد و
بلوچ و فارس وعرب و ترک و ترکمن و لر و گيلکي و قشقايي و... در شب‌هاي قدر
داراي آداب و آيين‌هاي ارزشمند و پرجاذبه‌اي هستند که آشنايي با آن‌ها
خالي از لطف نيست.
آداب و رسوم ترکمن‌ها در شب‌هاي قدر
ترکمن‌ها براي شب 27 ماه مبارک رمضان
احترام خاصي قائل هستند. در اين شب براي پذيرايي از ميهمانان که به ديدار
مي‌آيند، سفره‌هاي رنگين مي‌چينند و به نام «قدر گيجه» شب قدر شادي
مي‌کنند؛ زيرا معتقدند شب قدر شب نزول قرآن بر صاحب ختمي مرتبت براي هدايت
بشر است؛ طبق آيه قرآن کريم عبادت در اين شب بهتر از عبادت 1000 ماه
مي‌باشد که در آن شب قدر نباشد.
علاوه بر آن به اعتقاد ترکمن‌ها حضرت خضر
(ع) بر کساني ظاهر مي‌شود که نيکوکار هستند، پس گروهي که خود را مستحق
زيارت آن حضرت مي‌دانند تا وقت سحري به ديدار اقوام و دوستان مي‌روند تا
شايد بخت بيدار ديدار آن يار آشنا را بشارت دهد.
ضمناً در اين شب خانواده‌هايي که قصد
ازدواج و وصلت دارند، هدايا و نقل و شيريني براي خانواده عروس مي‌برند و
اين ايام را به آنان تبريک و شادباش مي‌گويند. همچنين ترکمن‌ها عقيده دارند
که پرداخت فطريه قبل از شب قدر ثواب بيشتري دارد، اگرچه تا پايان ماه مهلت
دارند.
آداب و رسوم اهالي استان سمنان در شب‌هاي قدر
اهالي استان سمنان در شب‌هاي قدر پس از
صرف افطار در مسجد محل خود حضور يافته و با خواندن قرآن و دعاهاي جوشن
کبير، مجير، افتتاح و ذکر مصيبت به شب‌زنده‌داري مبادرت مي‌ورزند؛ زنان نيز
در اين شب‌ها خرما، انواع نان محلي، شله‌زرد و غيره بين عزاداران تقسيم
مي‌کنند.
در نقاط مختلف استان سمنان زنان و مردان
در ليالي قدر همزمان با خواندن هر بند از دعاي جوشن کبير بر روي ظرفي از
قند، نبات، نقل و يا خرما دميده و خوردن آن را به نيت شفا و تبرک توصيه
مي‌کنند؛ همچنين گره زدن بر روي نخ به هنگام خواندن دعاي جوشن کبير پس از
قرائت هر بند از دعا توسط برخي از زنان مرسوم است.
در شهر شاهرود زنان همزمان با تلاوت دعاي
جوشن کبير ظرفي از آب حاوي زعفران را نزد خود نگه داشته و با خواندن هر بند
از دعا بر آن مي‌دمند تا به‌عنوان تبرک آن را با خود به خانه ببرند.
در روستاي جزن دامغان نيز در اين شب‌ها
دستجات زنجيرزن از مساجد و حسينيه‌هاي محل به راه افتاده و با گذر از معابر
و کوچه‌ها به زنجيرزني و عزاداري مي‌پردازند.
در روستاي کوه زر با فرار رسيدن 21 رمضان برخي اهالي به نيت اموات خود نان فتير پخته و بين سايرين تقسيم مي‌کنند.
اهالي نقاط کويري استان سمنان در روز
شهادت حضرت علي (ع) از انجام فعاليت‌هاي روزمره خودداري کرده و مرسوم است
که دامداران شير دام‌هاي خود را در اين روز به فقرا و نيازمندان داده يا
براي تهيه افطار و پذيرايي از نمازگزاران به مساجد محل مي‌دهند.
شب 27 ماه رمضان
در باور برخي اهالي، نزول قرآن در اين شب
بوده و بر اين اساس برخي تا پاسي از شب به احياء و شب‌زنده‌داري در مساجد
مي‌پردازند؛ از اين رو زنان سمناني، گرمساري و دامغاني در اين روز به جهت
شادي ناشي از کشته شدن قاتل ملعون امام علي (ع) به دست و پاي خود حنا
مي‌بندند؛ برخي زنان در اين روز گوش دختران خود را سوراخ کرده و براي آن‌ها
گوشواره مي‌خرند.
آداب و رسوم اهالي استان گلستان در شب‌هاي قدر
با فرا رسيدن شب‌هاى احياء، مردم روزه‌دار
گلستان با اشتياق فراوان در مساجد حضور مي‌يابند و مراسم احياء را با
خواندن قرآن، دعاى جوشن کبير برپا مي‌کنند و دسته‌هاي عزادار در مساجد به
سينه‌زني و عزادارى مي‌پردازند.
برپايي مراسم احيا شب‌هاي قدر در مسجدها، مکان‌هاي مذهبي و در برخي خانه‌ها از ديگر مراسم مشترک بين گلستاني‌هاست.
آداب و رسوم مردم مشگين شهر در شب‌هاي قدر
مراسم احيا مراسم احيا از لحظات روحاني و
به ياد ماندني است که مردم اين شهرستان سعي مي‌کنند از فيض اين شب‌ها به
دور نمانند؛ در شب‌هاي احيا و شهادت اميرالمؤمنين (ع)، مردم براي احياي اين
شب در مساجد جمع مي‌شدند و به خواندن دعا و مناجات مي‌پرداختند؛ اهميت
بيداري اين شب در نظر مردم، آن‌قدر زياد بود که با خود خوراکي به مسجد
مي‌آوردند.
آداب و رسوم کردستاني‌ها در شب‌هاي قدر
برپايي مراسم اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان
و مصادف با ليالي قدر در مساجد، حفظ چهل حديث از احاديث نبوي و جشن نزول
قرآن کريم و مولودي‌خواني و قصيده برديه خواني از ديگر آدابي است که کردهاي
اهل سنت در ايام ماه مبارک رمضان به جاي مي‌آورند.
در کردستان و مناطق اهل سنت ليالي قدر را
نوزدهم، بيست و يکم، بيست و سوم و بيست و هفتم مي‌دانند و تمام اين شب‌ها
را تا صبح بيدارند و به تلاوت قرآن و شب‌زنده‌داري و برگزاري مراسم مذهبي
مي‌پردازند و به طور کلي مي‌توان گفت مراسم شب قدر در مناطق اهل سنت در 10
شب آخر ماه رمضان آغاز شده و مردم متدين اين خطه از ميهن اسلامي تمام سعي
خود را براي با شکوه برگزارشدن آن به کار مي‌گيرند.
به طور کلي مي‌توان گفت که مراسم شب‌هاي
قدر در ماه رمضان در مناطق اهل سنت شامل مراسم اعتکاف، جشن نزول قرآن،
برگزاري مراسم مذهبي، نذر و نذورات و پرداخت فطريه است و يکي از باورهاي
عميق مردم اهل سنت شافعي مذهب کردستان ارادت ويژه آنان به اهل‌بيت
رسول‌الله (ص) و بزرگان ديني است که در اين ماه مبارک نيز همزمان با ايام
ضربت و شهادت اميرالمؤمنين علي (ع) به اوج خود مي‌رسد.
در مناطق مختلف کردستان مردم با پخش
نذورات و برپايي مراسم ويژه ادعيه خواني و برگزاري مراسم ختم قرآن کريم
ارادت خويش را به مولاي متقيان اعلام کرده و زنان خانه‌دار با پختن انواع
نان‌هاي سنتي در روز 27 رمضان براي مراسم شب هفتم شهادت حضرت علي (ع)
نذورات خود را به جاي مي‌آورند و اين مهم هم‌اکنون نيز در جاي‌جاي کردستان
انجام مي‌شود.
رسوم اقوام ايراني در شب‌هاي قدر
آداب و رسوم يزدي‌ها در شب‌هاي قدر
در شب‌هاي قدر مردم يزد نيز مانند مردم ساير مناطق کشور مراسم احيا برگزار مي‌کنند و در
اغلب مساجد بزرگ شهر نظير مسجد جامع کبير،
مسجد اميرچخماق، مسجد برخوردار، مسجد ريگ، مسجد ملااسماعيل، مسجد فرت،
مسجد شيخداد، مسجد حظيره، مسجد صاحب‌الزمان و يا مساجدي که قداست خاصي براي
آن قائل هستند مانند مسجد قل هواللهي و مسجد يعقوبي اين مراسم برگزار
مي‌شود و در غير اين صورت در مساجد نزديک محل زندگي‌شان قرآن بر سر
مي‌گذارند و ادعيه خاص مانند دعاي توسل، دعاي جوشن کبير، ابوحمزه ثمالي،
دعاي مجير، زيارت عاشورا و نمازهاي هفت قل هواللهي خوانده مي‌شود.
در شب‌هاي قدر مردم ابتدا غسل مي‌کردند و
احيا مي‌گرفتند، در گذشته مرحوم صدوقي در مسجد حظيره نمازهاي صد رکعتي را
مي‌خواند و بسياري از مردم با اقتداي به ايشان، صد رکعت از نمازهاي قضا شده
را بدون وقفه مي‌خواندند.
همچنين تسبيح‌هايي با هزار دانه در بعضي
مساجد تهيه شده بود که ختم يا علي مي‌گذاشتند و قبل از آن نماز مخصوصي را
در چهار شب جمعه مي‌خواندند و اشعاري مانند يا اله‌العالمين در باز کن/ يا
اميرالمؤمنين در باز کن/ مشکلي افتاده در کار من/ با دو انگشت يدالله باز
کن و همچنين سرکوه بلند فرياد کردم/ اميرالمؤمنين را ياد کردم/
اميرالمؤمنين اي شاه مردان/ دل ناشاد ما شاد گردان و اي خوانده تو را ولي
ادرکني/ بر تو ز نبي نص جلي ادرکني/ دستم تهي و لطف تو بي پايان است/ يا
حضرت مرتضي علي ادرکني، به منظور مددجستن از مولاي متقيان علي (ع) خوانده
مي‌شد.
در اين شب‌ها چاووش‌خواني مي‌خواندند که
تقريباً دو صدا يا گروهي بود به طوري که يک نفر چاووش‌خوان بود و بقيه به
صورت گروهي او را با خواندن اشعاري همراهي مي‌کردند به عنوان مثال
چاووش‌خوان مي‌خواند: اگر خسته جاني بگو يا علي يا علي و گروه در جواب
مي‌گفتند: يا علي يا علي و در ادامه چاووشي خوان اشعاري مانند اگر ناتواني
بگو يا علي يا علي، مترس از بلا و بگو يا علي، اگر بينوايي بگو يا علي، اگر
نيمه‌جاني بگو يا علي و گروه در پايان هر مصراع جواب مي‌دادند: يا علي يا
علي.
يکي ديگر از مراسم‌ها خواندن روضه قنبر
است و اين مراسم از شب نوزدهم تا بيست و هفتم ماه مبارک رمضان اجرا مي‌شد و
اکنون هم کم‌وبيش در محلات شهر يزد برگزار مي‌شود، به عبارتي؛ روضه قنبر
نماد ضربت خوردن حضرت علي (ع) است که به‌صورت نمادين توسط زن‌ها در منازل
خوانده مي‌شود و هيچ مرد يا کودک پسري نبايد در اين مراسم حضور داشته باشد.
يک نفر که نقش قنبر را بازي مي‌کرد، کلاه
مخصوصي به شکل درويشان بر سر مي‌گذاشت و لباس سفيدي که نماد دوستي و پيروي
کردن از امام علي (ع) است مي‌پوشيد و با خواندن اشعاري در سوگ حضرت علي(ع)
وارد مجلس مي‌شد و مردم شروع به گريه کردن مي‌کردند.
يک نفر هم نقش حضرت زينب (س) را بازي
مي‌کرد و لباس بلند سفيد و يا گاهي سياه بر تن مي‌کرد، نفر ديگر نقش ام
کلثوم دختر حضرت علي (ع) و يک نفر نقش نعمان جراح طبيب آن حضرت را ايفا
مي‌کردند و هرکدام با خواندن اشعاري وارد مجلس مي‌شدند و نمايش گونه‌اي از
چگونگي به شهادت رسيدن آن حضرت را نشان مي‌دادند.
سعي مي‌شد در اين شب‌ها به نيازمندان،
فقرا و ايتام افطاري ساده با نان و پنير و خرما داده شود و همچنين بعضي از
افراد آجيل مشکل‌گشا تهيه کرده و داستان خاصي بر آن خوانده مي‌شد و آن را
با روش‌هاي خاصي پاک مي‌کردند؛ به طوري که آجيل را در سيني‌هاي بزرگي ريخته
و با سلام‌وصلوات توسط زنان مؤمنه تميز مي‌شد و زوائد آن را در آب روان
مي‌ريختند و آجيل را ميان مردم بين دو نماز پخش مي‌کردند و مردم هم با
گرفتن آجيل صلوات مي‌فرستادند.
در اين شب‌ها غذاهاي خاصي پخته مي‌شد به
عنوان مثال در محله خبرآباد يزد در اين سه شب غذاهاي گوشتي مانند کيمه که
مخلوطي از گوشت و سيب‌زميني پخته بود را بين مردم توزيع مي‌کردند.
در شهرستان تفت در شب بيست و هفتم در
حسينيه "شاه ولي" مراسم نخل گرداني برگزار مي‌شد و روز 21 ماه مبارک رمضان
در حسينيه مهريز مراسم تعزيه‌خواني انجام مي‌شد و اکنون نيز اين مراسم
برگزار مي‌شود به طوري که يک نفر به صورت نمادين نقش ابن ملجم را بازي
مي‌کرد و در ادامه مراسم، مردم تابوت نمادين حضرت علي (ع) را از حسينيه به
طرف امامزاده مهريز همراه با سينه‌زني و احتمالاً نخل‌برداري حرکت داده و
ابن ملجم را به مجازات مي‌رسانند.
آداب و رسوم مردم استان مرکزي در شب‌هاي قدر
در روزهاى تيغ يا ايام شهادت حضرت على
(عليه‌السلام) که مصادف با روزهاى نوزدهم، بيستم و بيست‌ويکم ماه مبارک
رمضان است مردم استان مرکزى مانند مردم ساير نقاط ايران در حزن و اندوه فرو
مىروند و همه‌جا يکپارچه سياه‌پوش مى شود.
کسب‌وکار و بازار يکسره تعطيل، تعزيه،
عزادارى، سينه‌زنى و نوحه‌خوانى بر پا مىشود. اين ايام که با شب‌هاي قدر
مصادف است مردم سرتاسر استان شب هنگام تا سحر به دعا و نيايش پروردگار
مشغول مىشوند. مردم با جمع‌شدن در مساجد و تکايا و به‌خصوص مصلاى شهر به
نوحه‌خوانى و سينه‌زنى پرداخته و در سوگ امام خود اشک مىريزند.
در مساجد و تکايا علماى روحانى و در مصلاى
منطقه، امام‌جمعه يا عالمان برجسته شهر به وعظ مردم مىپردازند. در طول
ايام شهادت حضرت على (عليه‌السلام) هر روزه دستهجات نوحه‌خوانى و
سينه‌زنى در شهرها و روستاهاى استان برقرار است.
لازم به ذکر است که دعاى جوشن‌کبير و بر
سر گرفتن قرآن در شب‌هاى قدر از مهم‌ترين و رايجترين اعمال است. مردم
معتقدند که تقدير و سرنوشت انسان در
شب قدر معلوم مىشود، بنابراين تا سحر به عبادت، خواندن قرآن، نمازهاى قضا، مستحبى و... مىپردازند.
آداب و رسوم مردم شهرستان ميناب در شب‌هاي قدر
در شهرستان ميناب به ويژه روستاي کريان در
19، 20 و 21 رمضان مراسم تعزيه‌خواني باشکوهي برگزار مي‌شود، اين تعزيه
مربوط به چگونگي به شهادت رسيدن امام علي (عليه‌السلام) توسط ابن ملجم
مرادي و گروه خوارج است، براي شروع تعزيه و تجمع افراد، نوازندگان محلي،
موسيقي عزا به‌وسيله دهل و ساز مي‌نوازند.
تابوت‌هايي را از قبل آماده کرده و به محل
اجراي تعزيه مي‌آورند (هر زيارتگاه معمولاً يک تابوت دارد)؛ تعداد
تابوت‌ها 10 عدد است که به ترتيب کنار يکديگر قرار مي‌گيرند؛ اين تابوت‌ها
عبارت‌اند از: تابوت امام علي (عليه‌السلام) 2 عدد، تابوت حضرت فاطمه
(سلام‌الله عليها)، امام حسن (عليه‌السلام)، امام حسين (عليه‌السلام)،
زين‌العابدين (عليه‌السلام)، امام محمدباقر (عليه‌السلام)، امام رضا
(عليه‌السلام) شاه عبدالکريم و ميرعمر. به دليل وجود 2 زيارتگاه از حضرت
علي (عليه‌السلام) در شهرستان ميناب، در اين روز 2 تابوت از آن حضرت وجود
دارد.
به جز تابوت حضرت زهرا (سلام‌الله عليها)،
بقيه تابوت‌ها هر کدام يک علم دارند، با تجمع افراد و حضور تابوت‌ها و علم
ها، مراسم تعزيه‌خواني آغاز مي‌شود؛ در پايان مراسم پارچه‌هاي رنگي را از
علم ها بازکرده و پارچه سياه به آن‌ها مي‌پوشانند.
در شهرستان ميناب، يک‌شب قبل از شهادت
امام علي (عليه‌السلام)، خانواده‌هايي که نذر دارند، خمير آماده کرده و نان
مي‌پزند؛ افراد مريض از اين نان مي‌خورند و در صورت شفا يافتن، سال آينده
وسايل انجام اين مراسم را تدارک مي‌بينند.
آداب و رسوم اهالي قشم در شب‌هاي قدر
در نوزدهم ماه رمضان مراسم «علم شمشيري»
که از قدمتي 900 ساله برخوردار است در اين جزيره برگزار مي‌شود؛ در اين
مراسم شيعيان جزيره قشم علم شمشيري را با پاي پياده از شهر قشم به روستاي
حميري مي‌برند و تا قبل از اذان مغرب به شهر برمي‌گردانند.
قشمي‌ها معتقدند که علم شمشيري از نجف
اشرف به جزيره آمده و يک نمونه از آن نيز در حرم امام علي (عليه‌السلام)
موجود است؛ بر روي تکه فلزي و چوبي اين علم نوشته‌هايي به خط کوفي است،
مسجد علي بن ابيطالب (عليه‌السلام) شهر قشم محل استقرار اين علم است.
آداب و رسوم اهالي شيعيان استان هرمزگان در شب‌هاي قدر
شيعيان استان هرمزگان شب شهادت حضرت علي
(عليه‌السلام)، همانند ماه محرم، ديوارهاي مساجد و حسينيه‌ها و امامزادگان
را سياه‌پوش مي‌کنند و براي عزاداري در اين اماکن جمع شده و به روضه‌خواني و
سينه‌زني مي‌پردازند.
علم بندي‌ها در نقاط مختلف استان در بين
شيعيان همانند مراسم ماه محرم انجام مي‌شود و عزاداري در سوگ اميرالمؤمنين
(عليه‌السلام) به مدت سه شبانه‌روز ادامه مي‌يابد.
آداب و رسوم مردم ساوه در شب‌هاي قدر
حضور پررنگ در نمازهاي جماعت،
شب‌زنده‌داري در ليالي قدر و شرکت در محافل انس با قرآن کريم از ديگر
سنت‌هاي پسنديده‌اي است که مردم ساوه به آن پايبندند.
آداب و رسوم اهالي کاشمر در شب‌هاي قدر
در ايام ماه رمضان به ويژه در روزهاي 19،
21 و 23 اين ماه مراسم تعزيه‌خواني به نام شبيه‌خواني داير است، مردم اين
شب‌ها را تا سحر احيا مي‌دارند و به قرائت قرآن و نماز و دعاي جوشن کبير
مي‌پردازند و اغلب مقيد به افطاري دادن در اين شب‌ها هستند.
در بين مردم اين ديار در گذشته‌ها مرسوم
بود که پس از صرف سحري روز بيست و يکم ماه رمضان روزه‌داران پاي پياده به
زيارت امامزاده سيد مرتضي، برادر امام رضا (ع) که در کاشمر مدفون است
مي‌رفتند.
شب بيست و هفتم ماه رمضان در بين
کاشمري‌ها به شب قتل ابن ملجم معروف است بنابراين مردم اين ديار اين شب را
عيد مي‌دانند و با حنا بستن به سر و دست خود و شيريني توزيع کردن از بين
رفتن قاتل مولايشان را جشن مي‌گيرند.
از جمله رسم‌هاي مردم اين ديار پختن آش توسط زنان و توزيع بين خويشان و اقوام و همسايه‌ها در ساعاتي قبل از افطار است.
آداب و رسوم مردم بلوچستان در شب‌هاي قدر
در شب‌هاي قدر زنان بلوچ به صورت گروهي در
خانه‌ها و مردان در مساجد به عبادت و تلاوت قرآن مي‌پردازند، مردان
خانواده سعي مي‌کنند فرزندانشان را همراه خود به مساجد ببرند تا از سخنان
مولوي که پيرامون فضيلت اين ماه مبارک و احياء و زنده داري شب‌هاي
ليله‌القدر است بهره گيرند.
آداب و رسوم شب‌هاي قدر در بين تشيع و اهل سنت
تشيع؛ شب‌هاي 19، 21 و 23 ماه مبارک رمضان
را ليالي قدر مي‌نامند، اما اهل سنت علاوه بر اين سه شب، شب‌هاي 25، 27 و
29 اين ماه را شب‌هاي قدر مي‌دانند.
در اين شب‌ها، شيعيان تا سحر بيدار
مي‌مانند و دعاي جوشن کبير، جوشن صغير، نماز شب قدر خوانده و قرآن بر سر
مي‌گيرند؛ همچنين در اين شب‌ها در سوگ امام علي (عليه‌السلام) مرثيه‌سرايي
مي‌کنند.
اما اهل سنت فقط قرآن مي‌خوانند و نماز
قيام اليل را در اين شب‌ها برگزار مي‌کنند؛ اهل تسنن در بندرکنگ مراسمي به
نام «خير شب قدر» دارند، در اين شب تا صبح مردم بيدار مي‌مانند و به عبادت
مشغول مي‌شوند.
مردم با توجه به توان مالي خود، نان،
زولبيا و پول به همسايگان به ويژه فقرا مي‌دهند و قدري نيز به ملاها و امام
مسجد محل مي‌دهند تا براي اموات آن‌ها دعا کرده و فاتحه بخواند.